суббота, 15 октября 2011 г.

Теғи Синоро гирифт…


Ў зи мероси пурсарвати ниёгони бузурги кишвари хеш теғи ҷонбахши Синоро интихоб кард. Ҷарроҳи машҳури Самарканд Садриддин Камолов 14 сентябри соли 1946 дар гузари Масҷиди Нақшин таваллуд шуда ба воя расидааст, дар мактаби рақами 22 таҳсил кардааст. Яъне ҳамсоли ман аст.

Ҳар ду мактабро баробар хатм кардаем. Фарқ ин аст, ки ў шифокориро беҳтарин касб ва савобтарин кор медонист. Ва аз байни касбҳои шифокорӣ ҷарроҳиро интихоб карданаш низ гувоҳ аст, ки ба қавле ҷарроҳон дасти худоянд ва ба ин сабаб ҳар бемор баъди ҷарроҳӣ ҳатман сиҳат мешавад.

среда, 20 июля 2011 г.

Дарси таърих


Баъди вафоти Искандари Мақдунӣ империяи бузурги ў пора-пора гардид. Ба Миср яке аз лашкаркашҳои ў Птоломей ҳоким мешавад. Птоломей анъанаҳои Искандарро давом дода дар шаҳри Искандария (Александрия) майити Искандарро гўронда дар ин ҷо бузургтарин китобхонаро месозад, то ки маркази илми ҷаҳонӣ ин ҷо бошад.

Яке аз кашфиёти бузурге, ки донишмандони Искандария дар замони Птоломей кардаанд, мошини буғӣ буд. Буғро дар деги пуроб бо гармии оташ ҳосил мекарданд ва он бо найи филизӣ ба кураи дигар гузашта онро ба харакат медаровард. Бояд, ки дар асоси ин кашфиёт мошинҳои буғии дигар, ки меҳнати инсонро осон кунад, ихтиро мегардид.

Афсус, ки ин тавр нашуд. Зеро дар ҷамъияти ғуломдорӣ ба чунин мошинҳо талаб вуҷуд надошт. Ғуломҳои зиёде вуҷуд доштанд, ки ҳамон корро бемузд иҷро мекарданд.

воскресенье, 12 июня 2011 г.

Нақшу нигори митроӣ дар ёдгориҳои меъмории Самарқанду Ғазнӣ


Адабиёти митроии тоҷик: «Афсонаи Бибӣ Сешанбе»-и Парисо

Буд ё не,
дар замоне,
кулбаи фарсудае андар лаби баҳри дамоне,
кулбаи бобои ҳезумкаш,
к-аз ҳама ганҷи ҷаҳон дошт
духтаре маҳваш,
духтаре чолок чун оташ,
аз париёни самоӣ ҳам фузун ҳуснаш.
Лек моиндар-ш
кафтари рўзи сапедашро
ҳар қадр медид, мезад тир,
аз забони тунди пурзаҳраш ҳамеборид
сели дашном,
яхчаи таҳқир.

воскресенье, 5 июня 2011 г.

Адабиёти митроии тоҷик: «Футувватномаи султонӣ»-и Ҳусайн Воизи Кошифӣ

Агар ба баҳри афкори ниёгон фурў равед, хоҳед дид, ки тариқати суфия, яъне тасаввуф реша ба зўҳду аносири дигари митроизм дорад, ҷавонмардия низ зодаи мактаби митроист. Митро аввалин ҷавонмард, нахустин абармард, шоҳи ҳамаи мардон буд. Ба ин сабаб дар ҳама муҷассамаҳои бостонӣ ўро дар сурати марди ҷавон тасвир кардаанд.

Чаро Ҳусайн Воизи Кошифӣ ахлоқи ҷавонмардияро вориди тасаввуф карда онро зинаи авали тариқат мешиносад?

Ба тахмини камина ин ходими намоёни фарҳанг ҳис кардааст, ки барои тамоман аз байн рафтани оини ҷавонмардӣ хатаре пеш омадааст ва кўшидааст, ки талабҳои ахлоқии ҷавонмардияро вориди тасаввуф кунад, то ки ҷавонмардия ҳамчун зуҳуроти исломӣ муаррифӣ гардад ва имкони дар кишварҳои мусалмон зинда мондани ҷавонмардия шавад.

суббота, 21 мая 2011 г.

Китобҳои камина дар Интернет

Агар эътибор дода бошед, дар саҳифаи нави ин блог унвони «Китобҳои А.Истад» пайдо шуд. Агар ба он ворид шавед, рўйхати китобҳоро хоҳед дид.

Баъзе хонандагони тоҷики Интернети муқими кишварҳои хориҷа бисёр солҳост, ки оиди дастрасӣ надоштан ба адабиёти тоҷик шикоят мекунанд. Чанд сол пеш пешниҳод карда будам, ки ҳукумати Тоҷикистон барои кушодани бахши китобҳои бадеии тоҷикӣ дар Интернет маблағ ҷудо кунад. Ҳалли ин масъала чаро ба таъхир афтодааст, ба камина маълум нест.

Чанде пеш аз адиб Муҳиб Қурбон номае расид, ки ў бо маблағи худ барои ба Интернет гузоштнаи асарҳои адабиёти бачаҳо, хусусан афсонаҳо сомонае боз кардааст, офарин ба эшон! Ҳазорҳо аҳсант!

вторник, 17 мая 2011 г.

Таъсири фарҳанги митроӣ ба адабиёти мумтози форсу тоҷик

Мирҷалолиддини КАЗЗОЗӢ

СӮЗАНИ ИСО

Як сў nucapam нишаставу як сў зан,
Ин ҷумла ба ҳам гузору бар як сӯ зан.
Исо натавонист 6а афлок расад,
То дошт зи асбоби ҷаҳон як сӯзан.


Фарзонасуханвар Афзалиддини Кошонӣ дар ин сурудаи ҳунарии хеш ба ойини дарвешон ва ворастагон пандамон медиҳад, то асбоби ҷаҳонро вониҳем ва барои он ки андарзи хешро устувортар дорад, аз достони сӯзани Исо сухане дар миён меоварад.

воскресенье, 15 мая 2011 г.

АДАБИЁТИ МИТРОИИ ТОҶИК: ҚИССАИ БИБИ СЕШАНБЕ. БИБӢ МУШКИЛКУШОД.

ҚИССАИ БИБИ СЕШАНБЕ


БИСМИЛЛОҲИР РАҲМОНИР РАҲИМ

Алҳамдуллилоҳи рабилъоламин, вал-оқибату лилмуттақин вассалому ъало расулиҳи Муҳаммадив ва олиҳи ва асҳобиҳи ачмаъин. Аммо баъд ровиёни ахбор ва ноқилони осор инчунин ривоят мекунанд, ки касе ки дунёталаб ва фарзандталаб ва охиратталаб бошад ва ҳар ҳоҷат, ки дошта бошад раво гардад. Аммо ҳазрати Бибисешанбе холаи ҳазрати Баҳоваддин мебошанд. Ҳар кас дар ҳаққи эшон ош карда эҳсон намояд, ҳар ҳоҷат ва муҳим дошта бошад, талаб кунад раво гардад ва бешакку гумон ба мақсад расонад, иншоаллоҳу таъоло. Тариқааш ин тавр аст, ки агар шахси роҳрав бошад, аз ҳафт хона орд талаб кунад, агар оҷиз бошад, дар чаҳор гӯшаи хона чаҳор коса орд гузорад ва аз онҳо гирифта дар дег андозад ва ӯмоҷ ва ҳафт дона чаппотӣ, як комоч карда ба кампирон ва ятимдухтарон диҳад, валекин ба мардон надиҳад. Ва дар маҷлис қиссаи ҳазрати Бибисешанберо ёдоварй кунанд. Аммо хушку холӣ нашаванд, ки хушку холӣ мемонанд. Ва боз ҳар кӣ ошро ба ихлоси дуруст ва бо эътиқоди рост муҳайё сохта назру ниёзи қиссаро диҳад, ба ҳаммаи муродаш мерасад, иншоаллоҳу таъоло.

суббота, 14 мая 2011 г.

Наргис Ходжаева о митраизме

Статья Наргис Ходжаевой «Еще раз о названии…» опубликовано в сборнике «Нақши Авесто дар тамаддуни миллӣ ва ҷаҳонӣ»(г. Душанбе 2001 г).

У этого автора свой взгляд о митраизме на Памире. Поэтому счел нужным, ознакомит читателей своего блога с интересными рассуждениями этого одаренного ученого.

Если у нее ест еще другие статьи, пуст, присылает, а я ознакомлю любителей древней культуры Средней Азии.

Наргис Ходжаева, научный сотрудник Института истории Академии наук Таджикистана

ЕЩЕ РАЗ О НАЗВАНИИ АВЕСТИЙСКИХ ГОР ХАРА БЕРЕЗАИТИ


суббота, 23 апреля 2011 г.

Адабиёти митроии тоҷик

Адабиёти митроии тоҷик асрҳои зиёд вуҷуд дошт, ки оиди он минбаъд иттилоъ хоҳам дод. Бигирем, ҳамин достонҳои айёрону ҷавомардонро, ё бигирем оинномаҳои ҳунармандонро, ки рисола номидаанд.

Сипас таъсири чунин афкор дар тасаввуф ҳанўз тадқиқ нагардидааст.

Аммо шиносоиро аз эҷоди даҳонии мардум оғоз кунем, беҳтар аст, чун маросими Бибӣ Сешанбе таҳ ба таҳ аз аносири митроӣ таркиб ёфтааст.

Мегўянд, ки шакли манзуми достони Бибӣ Сешанбе замоне вуҷуд доштааст ва аз байн рафта бошад ҳам шакли мансури он то ба имрўз расидааст, ки онро гўяндагони маросими Бибӣ Сешанбе дар шаҳру навоҳии марзи Суғд нақл мекунанд. Он ҷо-ҷо бо пораҳои назм музайян аст.

вторник, 19 апреля 2011 г.

Одамхудо Митро ё шоҳ Ҷамшед?

Подшоҳии шоҳони Эронзаминро агар аз «Шоҳнома»-и Фирдайсӣ пайгирӣ кунед, чунин хоҳед донист, ки «Подшоҳии Каюмарс – аввалин мулуки Аҷам сӣ сол буд».
Пижўҳандаи номаи бостон,
Ки аз паҳлавонон занад достон.
Чунин гуфт, к- «Оини тахту кулоҳ
Каюмарс оварду ў буд шоҳ.
Чу омад ба бурҷи Ҳамал офтоб,
Ҷаҳон гашт бо фару оину об.
Битобид з-он сон зи бурҷи Бара
Ки гетӣ ҷавон гашт аз ў яксара.
Каюмарс шуд бар ҷаҳон кадхудой
Нахустин ба кўҳ андарун сохт ҷой
Сари тахту бахташ баромад зи кўҳ,
Палангина нўшид худ бо гурўҳ.

вторник, 12 апреля 2011 г.

Оид ба маънои аслии ҳафтшин ва зери номи Ҷамшед ниҳон шудани одамхудо Митро

Дар ислом низ ба рўзадорӣ аҳамияти зиёде медиҳанд ва тибқи ақоиди уламои ислом беҳтарини ибодатҳост. Сухани мо ҳоло оиди ислом нест, чун мо бо ҳама сифатҳои неки рўзадории исломӣ шиносем ва ба он арҷ мегузорем, аммо оиди рўзадории ниёгонамон дар замонҳои хеле дури 5-6 ҳазор сол пеш хеле кам огоҳӣ дорем.

Ниёгони мо дар замони тоисломӣ, хусусан дар давраи оини митроӣ ба рўзадорӣ аҳамияти зиёде додаанд. Аз навиштаҳои Берунӣ дар «Осор-ул-боқия», ки маълумоти мухтасареро оиди рўзадории яке аз мазҳабҳои митроӣ овардааст, ки далели хеле зиёд будани рўзадории онон дар тўли сол аст. Ҳама гуна рўзадории митроиён фитри худро доштааст.

понедельник, 11 апреля 2011 г.

Ғусли митроии самарқандиён дар иди Наврўз

Пеш аз ҳама аз «Самария», ки қозизодаи самарқандӣ Абў Тоҳирхоҷа ибни Абў Саидхоҷа дар солҳои 1835-48 таълиф кардааст, пораеро мутоила мекунем. Абў Тоҳирхоҷа оиди наҳру чашмаҳои Самарқанд сухан ронда аз ҷумла оиди ҷўйе, ки дар атрофи он маросими Наврўзӣ баргузор мешуд, ин тавр навистааст:
«Ва чун Сияҳоб (Сиёб), ибтидои он аз ҷўшиши чашмаҳои бисёр аст, то мавзеи Конигил меояд ва аз он ҷо ду пора мешавад: як ҳисса ба Кўҳак (номи имрўзааш Чўпонато) ва як ҳиссаи дигар ду шох мешавад: ва як шохи он Оби Раҳмат аст, ки он ба боғҳои тарафи шимоли Самарқанд, ки «Мотуруд» ва «Боғи Баланд» ва «Боғи Майдон» мегўянд, сарф мешавад.
Ва гўянд, ки «Ҷўи Оби Раҳмат»-ро Амири муҳоҷир дар доманаи ҷанубии кўҳи Кўҳак канда ҷори сохта аст. Ва Амири муҳоҷир амире аст, ки Қутайба баъд аз фатҳи вилояти Самарқанд ҳоким намуда буд.
Нақл аст, ки дар ибтидои канда истодани ин ҷўй Ҳазрати Хизр алайҳис-салом ба Амири муҳоҷир дар сари ин ҷўй мулоқот кардаанд ва Ҳазрати Хизр алайҳис-салом аз Амири мазкур пурсиданд, ки «мотуриду?», яъне «чӣ ирода мекунӣ ту?». Амири муҳоҷир дар ҷавоб гуфт: «моуриду», яъне «обро ирода мекунам ман». Аз ин ҷиҳат аввали маконе, ки аз ин об сабз ва хуррам шуд, онро «Мотурид» ном ниҳоданд.
Ва баъзе ин ҳикоятро ба Ҳазрати Шайх Абу Мансури Мотуридӣ ва Ҳазрати Хизр алайҳис-салом нисбат мекунанд.
Ва одату расми қадими мардуми ин шаҳр аст, ки дар охири соли Аҷам, шаби душанбеи охири сол, бар лаби ин ҷўйи Оби Раҳмат ҷамъ мешаванд ва дар ин ҷўй ғуслу таҳорат мекунанд ва аз ин оби ҷўйи табаррук мегиранд.»

Солҳои панҷоҳуми асри гузашта аз баъзе пиронсол шунида будам, ки ҷавонмардони шаҳр чанд рўз пеш аз Наврўз дар соҳили Оби Раҳмат хаймаҳо зада Наврўзро дар ин ҷо истиқбол мекардаанд. Ва шарти асосии ин ид ғусл кардан ба оби ин рўдак будааст.

Ин аз русуми ягон дине нест ба ғайри дини митроӣ. Танҳо дар дини митроӣ расми пеш аз Наврўз ғусл кардан яке аз фароизи ин оин буд. Берунӣ дар «Осор-ул-боқия» (саҳ. 236 нашри сирилики Душанбе) ба маънои чунин ғуслро аз гуноҳҳо пок шудан ба амри Худованд медонад. Ва илова мекунад:
«Сабаби ин ки эрониён дар ин рўз ғусл мекунанд, ин аст, ки ин рўз ба Харузо, ки фариштаи об аст, тааллуқ дорад. Ва обро ба ин фаришта муносибате аст. Ва аз ин ҷост, ки мардум дар ин рўз ҳангоми сапедадам аз хоб бармехезанд ва бо оби корезу ҳавз худро мешўянд. Ва гоҳе низ оби ҷорӣ бар худ аз баҳри табаррук вп дафъи офат мерезанд.
Ва дар ин рўз мардум ба якдигар об мепошанд.»
Тибқи қавонини зардуштӣ дар наҳру кўл ғусл кардан манъ аст. Ба ин сабаб ибтидои чунин ғуслу обпошиҳои Наврўзӣ танҳо дар оини митроӣ буда метавонад.

Муаррихони оини масеҳӣ бар ин назаранд, ки чунин русумро масеҳият дар замонҳое, ки масеҳияту митроизм дар салтанати Рум паҳлуи ҳам қарор доштанд, аз митроиён қабул кардааст.

суббота, 9 апреля 2011 г.

Худои суғдиён кӣ буд?

Як хонандаи Герби шердор иброз дошт, ки агар худои суғдиён Аҳуро Маздо набошад, чӣ далелҳои дигаре ҳастанд, ки ин даъворо қувват медиҳанд.

Камина донишманди таърих нестам, вале аниқ медонам, ки дар байни садҳо адад деворнигораву ҳайкалчаву дигар зарфҳои суратдоре, ки археологҳо аз қабатҳои мадании тоисломии Суғд ёфтаанд, ягонто ҳам сурати Аҳуро Маздо нест.

Дар байни дастхатҳои бостонии суғдӣ ягон бор номи худои асосии зардуштиён зикр намешавад.

Бубинед, ки Бобоҷон Ғафуров дар китоби «Тоҷикон» (Душанбе, 1983 саҳ. 383) чӣ навистааст:
Тадқиқоти солҳои охири забоншиносон хеле маълумоти муфид дод. Дар никоҳхати Қалъаи Муғ қасаме зикр мешавад, ки ба номи Баг ва Митра ном худоҳо дода шудааст. Баг ин худи ҳамон худо аст, ки ҳанўз дар «Ригведа» дар катори Митра дучор мешавад ва худоест, ки мартабааш андак поёнтар аст. Ба ақидаи В.Б.Хеннинг, дар никоҳхати Қалъаи Муғ Баг баробари Митра ва, ҳатто аз Митра ҳам андак болотар меистад. Митра бошад, мисли Баг чун худое тасвир шудааст, ки мутасаддии муоҳида бошад. Ношири никоҳхат В.А.Лившиц ба ин даъво зид баромад ва ба ин кор асос ҳам дошт. Муқоисаву таҳлили ҳамаи матнҳои Қалъаи Муғ (ва дигар ҳуҷҷатҳои суғдӣ) В.А.Лившицро ба чунин хулоса водор кард, ки ин номи худои асосӣ, яъне номи Аҳуро Маздо мебошад, вале суғдиён одатан номи пурраи ин худоро (xωumzt’βγ – «Баг Аҳура Маздо») ба забон намеоварданд ва ба қалам намедоданд (ба ҳар ҳол навишти он ниҳоят кам вомехўрад).

Дар саҳифаи 381 бошад, Ғафуров оиди ғалабаи пурраи зардуштия дар Осиёи Миёна ба А.Беленицкий зид баромада мегўяд:
А.М.Беленицкий ба ақидаҳои худ ҳамон қоидаву қонунҳои зардуштияро асос кардааст, ки дар Эрони сосонӣ маъмул буд. Вале зардуштияи Осиёи Миёна ба зардуштияи Эрон айнан монанд нест. Бинобар ин дар ҳалли ин масъала бисьёр эҳтиёт шудан даркор. Ҳанўз В.В.Бартольд тахмин карда буд, ки ақоид ва русуми зардуштиёни Осиёи Миёна «аз ақоиди пайравони аслии Зардушт хеле фарқ мекунад». А.Ю.Якубовский навишта буд: «асоси ҳам зардуштияи Эрон ва ҳам дини суғдиёну бохтарҳову хоразмиён ким-чи хел эътиқоду ақоиду русуми ягона буд ва он эътиқод, аз як тараф, тасаввуроти дуалистонаро дар бораи муборизаи олами некӣ ва бадӣ, аз тарафи дигар, парастиши оташро дарбар мегирифт. Дар Эрон зардуштия ба дини давлатӣ табдил ёфт ва соҳиби ақоиди мустаҳкаму аниқ гардид ва ташкилоти мураккабу пешвою роҳбарони он ба миён омад, ки ба корҳои давлатӣ, алалхусус, дар ҷабҳаи идеология таъсири зўр доштанд. Дар Осиёи Миёна тақдири зардуштия дигар хел шуд – яъне ақоиди аниқу мустаҳкам ба вуҷуд наовард, ба дини давлатӣ табдил наёфт, зеро худи ин давлат ягона набуд ва пешвои роҳбарони он ҳам ба як ташкилоти тавонои мустаҳкам муттаҳид шуда натавонистанд. Зардуштия бо динҳои маҳаллӣ омехта шуд, ки онҳо, аз афти кор, ба парастиши оташ хеле мувофиқат доштанд. Барои ифодаи дини суғдие, ки ба ин давраҳо нисбат дошт, ҳатто истилоҳи махсус «маздоия» пешниҳод карда шуд».
Бояд дар назар дошт, ки дар оини митроӣ Митро худо нест, ба мисли Исои Масеҳ одамхудо ва паёмбар аст. Митро пайравони худро ба парастиши худои яккаву ягона, ки суғдиён Баг меномиданд, даъват мекард.

Дар никоҳхати Қалъаи Муғ зери номи Баг аз худои оини митроӣ сухан меравад. Аммо В.Лившиц пофишорӣ кардааст, ки зери ин ном Аҳуро Маздоро дар назар доштанд. Аммо ба тақвияти фикраш далел оварда натавонистааст.

Аммо дини зардуштия дар байни қисме аз суғдиён будааст, ки дар ин бора аз устодонҳои археологҳо пайдо карда ва маълумоти сафири Хитой Вэй-цзе, ки дар ибтидои асри VII ба Суғд омада буд, метавон огоҳӣ ёфт.

Бинобар мушкилоти сангини тадқиқи ин масъала Б.Ғафуров таъкид кардааст, ки дар маъхазҳои суғдӣ, хитоӣ, арабӣ ва тоҷикию форсӣ маълумот хаст, аммо муқоисаи онҳо кори хело душвор аст ва ба ин сабаб доир ба диндории суғдиён ягон асари мукаммал таълиф нашудааст.

Ба фикри камина худои қисми аъзами суғдиён худои яккаву ягонаи митроист, ки сурат надорад, ба мисли худоёни динҳои ҷаҳонии яктопарастӣ ва ба ин сабаб дар ягон ҷо тасвире надорад.

понедельник, 4 апреля 2011 г.

Боз як бор оиди мусулмонии ниёгони мо то ислом

Аз онҳое, ки бо мақолаи «Мусулмонии митроиён пеш аз пайдоиши ислом» шинос шуданд, яке изҳор кард, ки ба кеши митроӣ афзалият додаам.

Ҳеҷ имкони афзалият додан набуд, ҳарчанд ошиқи ин оини ниёгон бошӣ. Барои далелҳо ба асари Берунӣ «Осор-ул-боқия»-и чопи Душанбе муроҷиат кардам ва ҳар чизе ки гирифтаам аз ин китоб аст.

Берунӣ бошад дар навиштани иду рўзаҳои мазҳаби собиён аз маълумоти касе истифода кардааст, ки аз мазҳабҳои митроӣ ба яке ҳам тааллуқ надорад. Яъне маълумотро ба Берунӣ касе додааст, ки ба дини ғайримитроӣ мансуб аст ва фариштаҳои митроиёнро рўирост ҷин ва шайтон мегўяд. Берунӣ ҳанчун олим пай бурдааст, ки беҳтар аст аз забони яке аз собиён маълумот бигирад. Ва ваъда додааст, ки баъди бо яке аз собиён дучор шуда сўҳбат кадан ба маълумоти дар китоб овардааш ислоҳот ворид хоҳад кард. Мутаассифона ба Берунӣ дигар чунин имконият пеш наомадааст ва мо танҳо маълумоти нокофиро соҳибем, ки душмани дини мироӣ додааст. Эҳтимол шахсест, ки дар ҳамсоягӣ бо онон зистааст. Чунин шахс метавонад бисёре аз русуми неки митроиёнро дар ҳангоми нақл кардан фаромўш кунад ва ё қасдан фурў гузорад.

Аммо он чизи нокифояе, ки гуфтааст, оини митроиро дар мисоли яке аз мазҳабҳои он хеле ҷаззоб ҷилва медиҳад. Лозим аст донистани он русумҳои бостонӣ барои имрўзиён, ки ақалан бидонем Наврўз дар оғоз чӣ амалҳои некро густариш дода буд.

Агар фасли «Идҳои маҷусиёни қадим ва иду рўзаҳои собиён»-ро бихонед, ба ин хулоса хоҳед омад, ки онон пеш аз Наврўз як моҳ рўза медоштаанд. Ва бахши аъзами ин рўза аз гўшт нахўрдан иборат будааст. Рўзаи онон бе фитр нест ва ҳатман рўзаи ин фитр ба Наврўз рост хоҳад омад.

Сари ҳар сатри Берунӣ фикр бояд кард ва ин кори ҳар як дилетант не, балки донишмандони торих бояд бошад.

Он гоҳ мо хоҳем дарёфт, ки Наврўз оғози накўкориҳои бузурге будааст.

Оё имрўз мо метавонем пеш аз Наврўз як моҳи тамом гўшт нахўрем ва фитри онро ба онҳое диҳем, ки мўҳтоҷанд?

Не, мо метавонем бигўем, ки он шахси ғайримитроии ба Берунӣ маълумотдода муболиға кардааст ва мо ҳаргиз чунин амали некро анҷом нахоҳем дод.

Барои баҳои илмӣ додан ба ин ё он дини аз байн рафта маҷбур ҳастем, ки муқоиса кунем ақалан бо оини зардуштия.

Пиндори нек, гуфтори нек, кирдори нек фикрест олӣ, аммо шиормонанд. Метавон ҳар замон гуфт, дар сари сина овехт, аммо иҷро накард.

Аммо системаи рўзадорию фитри митроӣ механизми доимоамалкунандаи накўкорӣ буд. Шиор набуд.

Баъд бояд тибқи мантиқ мебуд, агар тахмин мекардем, ки он одами аз рўзадорию идҳои собиён маълумотдода бо вуҷуди ҳофизаи хуб доштан камаш чаҳоряки маросимҳои собиёнро фаромўш карданаш табиист.

Ба даъвои ин душмани оини митроӣ бо назари танқидӣ бояд нигарист.

Масалан ў гуфтааст, ки собиён хатна намекунанд. Оре, агар хатна мекарданд, ориёӣ намебуданд, чун қавмҳои ориёӣ дар кишварҳои иқлимаш сард шакл гирифтаанд ва дар обу ҳавои сард бактерия зиёд нест ва эҳтиёҷ ба хатна крдан нест.

Сипас гуфтааст: бисёр корҳои онон мисли мусулмонон аст. Сухан аз оине меравад, ки шаш ҳазор сол пеш пайдо шудааст. Яъне дар ҳамон замон ин пешрафт буд. Мурдаро ба замин гўр мекардаанд, то ки бемориҳои сироятӣ аз он ба атроф паҳн
нагардад.

Рўзадории митроиёнро низ донишмандона бояд баррасӣ ва таҳлил кард. Як моҳ пеш аз Наврўз гўшт нахўрдан организмро суст кардан нест. Чун хўрдани тухми мурғу шир манъ нагардидааст ва организм аз камбуди сафеда зарар намебинад. Митроиён омўзиши илми тиб ва дорусозиро рукни муҳими оини хеш меҳисобиданд, яъне бисёр корҳои онон аз ҷумла рўзадорӣ мустаҳкам кардани иморати бадан аст, на заиф гардонидани он. Барои онҳо ин хеле муҳим буд чун ҳар моҳ чанд хели рўзадорӣ доштаанд.

Агар чарб нахўрдани ононро низ (баъзеи ин рўздориҳо як-ду ҳафта аст) ба назар гирем, пас аз нигоҳи табибони муосир холестеринро дар таркиби хуни худ кам намуда умрро дароз мекардаанд.

Он чӣ камина менависад, публисистикаи як ҳаводори торихи ниёгон аст. Сухани асосиро дар пажўҳишҳои худ бояд донишмандон бигўянд. Вазифаи рўзноманигор тадқиқи илмӣ нест, масъала гузоштан аст.

Инак суоли аввал ба донишмандони торих: агар пеш аз ислом дар кишвари мо танҳо оини зардуштӣ бошад, чаро аз қабатҳои мадании асрҳои VII-IX-и мелодӣ ҳайкалчаҳои Митроро пайдо кардаанд ва чаро дар асри XI дар Саманқанд ҷамоати собиён вуҷуд доштааст?

Дар китоби «Таърихи Самарқанд» (Тошканд, 1969, саҳ 126) навиштаанд, ки худое, ки суғдиёни води Зарафшон дар асрҳои V-VII мепарастиданд, Дес ном доштааст ва барои ў ҳар рўз панҷ шутуру даҳ аспу сад гўсфандро қурбон мекадаанд.

Торихнависони мо бояд равшан муайян кунанд, ки ин Дес кадом худост. Зардуштия чунин худоро намешиносад.

Дар сурат: ҳайкалчаи митроии аз Самарқанд пайдогардида (замони Кушониён). Ба салиби дасташ эътибор диҳед. Акс аз китоби «История Самарканда».

суббота, 2 апреля 2011 г.

Мусулмонии митроиён пеш аз пайдоиши ислом

Оиди Наврўз фикри бисёре гуфтанду боз хоҳанд гуфт. Иди баҳор гуфтанд, иди кишоварзон гуфтанд ва ҳатто ба замони зардуштӣ бурда часпонданд, дар сурате ки дар Авесто оиди Наврўз ягон гимн нест.

Барои он ки роҳбарони шўравӣ манъ накунанд, гуфтанд, ки ба дин ҳеҷ алоқае надорад.

Бо ҳамин суханҳо фари илоҳиро аз сари Наврўз бардоштанд ва касе маҷоле надошт, ки дафтари торихро амиқтар назар кунад, ки Наврўз дар оғоз мисли ҳама идҳои бостонӣ чи мазмуну мўҳтавои аҳуроӣ дошт.

Ҳоло низ метарсанд, ки агар ин суханҳоро бинависанд мабодо зиддияте байни Наврўз ва ислом пайдо шавад. Ва сарфи назар мекунанд, ки дар ҳазору чорсад сол пайдо нашуду магар зиддият ба чӣ сабаб имрўз пайдо мешудааст.

Бо ислом зиддият накардани Наврўз як сабаби дигар низ дорад. Бисёр корҳои савобе, ки дар Наврўз дар арафа ва давоми он карда мешаванд, аз корҳои хайри мусулмонӣ маҳсуб мегарданд.

Эҳтимол чунин ҷиҳатҳои монанди динҳои миитроиву исломро Берунӣ зиёд дидааст, ки мегўяд: бисёр корҳои онон мисли мусулмонон аст.


Берунӣ дар замони худ оид ба оини митроӣ маълумотӣ кофӣ ба даст оварда наметавонист. Аммо пораҳое аз мазҳабҳои ин оин дар Ироқ будаанд, ки аз рўи гуфтаи Берунӣ ононро аз эронзамин Бухтаннаср ба Бобул оварда буд. Ба фикри ў кеши собиён бо маҷусияту яҳудият омехта аст. Берунӣ дини яҳудиро қадимтарин мешуморад. Ба фикри камина ин динҳо дар марзҳои аз ҳамдигар бисёр дур дар як давра пайдо шудаанд.

Номҳои мазҳабҳои ироқии митроӣ чунин будааст: ҳунафо, васания ва ҳаррониён. Ба кавли Берунӣ ҳаррониён бозмондагони шохаи румии оини митроиянд.

Берунӣ аз маълумоти дар китоби худ овардаи ситорашиноси асри IX-и тоҷик Муҳаммад бинни Абдулазизи Ҳошимӣ истифода бурдааст. Ин ситорашинос дар асари худ «Зичи комил» миқдоре аз идҳои собиёнро зикр карда будааст.

Теъдоди ин идҳо он қадар зиёданд, ки дар даъвои баъзе олимон оиди нишотовар будани тамаддуни ниёгони мо муболиғае нест. Оре нишот инсонро рўҳбаланд мекунад, ба ў болу пар мебахшад, ба корҳои савоби бештаре ҷалб мекунад, чун теъдоди на чандон ками ин идҳо иди фитр будааст. Баъзе моҳҳо гушт намехўрдаанд ва баъзе моҳҳо чарб, яъне равғани ҳайвонот. Яъне рўзадории якранг не, рўзадории гуногун. Баъд он чи аз ин рўзадорӣ зиёд карданд, дар Иди Фитр хайр мекардаанд.

Яъне дар оини митроӣ хайру саховат кардан ба маротиб зиёдтар будааст, нисбат ба баъзе динҳои ҷоҳонӣ, ки имрўз ҳастанд.

Берунӣ ибораи «ифтори занон»-ро ба кор бурдааст, ки даъвои баъзе олимонро оиди дар дини митроӣ аз маъракаҳо барканор будани занон ботил месозад. Терракотҳои бостоншиносон аз вайронаҳои шаҳрҳои бостонии Осиёи Марказӣ пайдо намуда гувоҳӣ медиҳанд, ки дар он замонҳо парастиши Аноҳито вуҷуд дошт, ки модари одамхудо Митро маҳсуб мегардид.

Яъне ҷое, ки чунин гиромидошт вуҷуд дорад, мақоми зан на чандон паст аст, чунон ки баъзеҳо тасаввур мекунанд.

Берунӣ оташпарасту офтобпарасту ситорапарастии митроиёнро рад мекунад. Нурҳоро таъзим мекунанд, навиштааст ў. Таъзим ба маънои бузург шумурдану гиромӣ доштан аст.

Митроиён танҳо ба худои яккаву ягона саҷда мекардаанд. Азбаски аз намози онон танҳо се намоз дар бахши рўзонаи шабонарўз аст, наметавон ба ў бовар накард.

Дар тасаввури онон худо мавҷуди диданашаванда аст ва дар ҳама ҷо ҳузур дорад. Ба ин сабаб як тоифа ба сўи ҷануб ва тоифаи дигар ба сўи шимол саҷда мекардаанд.

Офтобпарасту оташпараст мебуданд, чунин намекарданд. Агар ба таҳорату намозу рўзаи онон эътибор диҳед, хулоса хоҳед кард, ки ниёгони тоҷик дар он замонҳои хеле қадим баъзе русумҳои мусулмониро доштаанд. Ва агар мусулмониро асосан аз теъдоди зиёди корҳои савоб иборат бидонед, пас онҳо мусулмонтар аз мусулмонони муосиранд.

Ва собиёнро ихтисоршудаи калимаи савобиён бояд хонд.

Баъд пажуҳишгарон хоҳанд муқоиса кард: митроиён ба худо наздиктар буданд ё масеҳиву мусулмонони муосир. Шакке нест, ки дар ин боб низ онҳо пирўз шаванд.

Ҷурми бузурги оини митроӣ он буд, ки китоб надошт!

Чунин китоб Қръон гардид, ки гўё чун нигини мувофиқ ба нигиндони тоҷи тафаккури ниёгони мо ҷой гирифт.

Ва муболиға накардаам, вақте ки аз ин пеш нависта будам: оини митроӣ барои вуруди ислом ба зарзаминҳои мо заминро хеле ҳамвор кардааст.

Ҳар як ҳамватани аз таърих каме огоҳи мо медонад, ки «Пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек» тоҷи мафкураи инсонпарваронаи зардуштӣ ё авестоист, ки наметавонад аз он беҳтаре эҷод шавад.

Намедонам ин шиор ба зардуштия аз оини митроӣ интиқол ёфтааст ё танҳо хоси зардуштия будааст. Аммо шиносоӣ бо бозмондаҳои оини митроӣ, ки Берунӣ зикр мекунад, ба сари ин фикр меорад, ки митроиён бо эҷоди низоми рўзадориву фитрҳо дар давоми моҳҳои сол системи ё худ механизми доимо амалкунандаи накўкориро ба вуҷуд овардаанд. Ва бо ин накўкориро мазмуни асосии ҳаёти митроӣ намудаанд.

среда, 30 марта 2011 г.

Чашмаҳои муқаддаси митроӣ

Аз бозе, ки ғусли тамъид ва оиди намудҳои таҳорати митроиён камтарак тасаввуроте ҳосил намудам, доимо фикр мекардам, ки агар чунин чашмаҳо дар замони бостон дар кишвари мо вуҷуд дошта бошанд, то ба имрўз омада расидаанд, чун чашмаҳо аксар абадианд ва ҳеҷ гоҳ хушк намешаванд, агар барф ҳасту борон ҳаст.

Аллома Берунӣ оид ба идҳои яке аз мазҳабҳои митроӣ, ки худро дар замони халифаҳои аббосӣ «собӣ» ном гузоштаанд, сухан ронда дар мавриди иди вобаста ба об чунин навистааст:

Ҳилоли об – рўзи сеюми иди Дайлафатон, санами Зўҳра аст ва гоҳе рўзи ҳафтум ҳамин идро мегиранд. Ва дар бисту чорум дар чашмаи оби гарми Саруҷ ба эътисолу шустушўй мепардозанд. Ва дар рўзи бисту шашум низ ид аст. Ва дар рўзи бисту ҳаштум иди Кифармисоаст. Ва дар рўзи сиюм аз охирин шустушўй дар чашмаи оби гарми Саруҷ фориғ мешаванд.

Дар шаҳри Самарқанд яке аз чашмаҳои қадимӣ ҳаст, ки то ҳол оби он қулфкушои мушкилиҳо ба ҳисоб меравад ва он дар мазори Хоҷа Рўшноӣ аст. Мақоли тоҷикии «об - рўшноӣ» ба тахмини камина аз он ҷо тавлид шудааст. Ҳар ҳафта дар рўзи чоршанбе мардуме, ки мушкилоте дорад оби ин чашмаро бо зарфе бо худ мебарад.

Аммо дар Бухоро ду чашмаро метавон ба давраҳои митроӣ ихтисос дод. Ҳар ду имрўз Чашмаи Аюб ном доранд, яке дар шаҳри Бухорост ва дигаре дар ноҳияи Вобканди Бухоро. Свастикаҳои пештоқи чашма таъкидест бо он замонҳои қадим.

четверг, 24 марта 2011 г.

Абўрайҳони Берунӣ оид ба митроизм

Аз ин пеш бо истинод ба пажуҳишгари Мавзолейи Сомониён М.Булатов навишта будам, ки дар замоне, ки Абўрайҳони Берунӣ зистааст, яъне дар асри ёздаҳи мелодӣ дар Самарқанд собиён, яъне офтобпарастон ҷамъияти худро доштанд.

Берунӣ низ дар «Осор-ул-боқия» офтобпарастон яъне митроиёнро собиён мегўяд. Ба қавли пажуҳишгари Мавзолейи Сомониён М.Булатов донишманди таърих А.М.Беленицкий оид ба нуҷумпарастӣ ва таъсири он ба шаклгирии афкори мардуми Осиёи Миёна мушоҳидаҳои зиёде доштааст.

Берунӣ дар фасли «Таърихҳои касоне, ки пайғамбариро ба худ бастанд ва умматҳое, ки фиреби эшонро хўрдаанд» оид ба пайдоиши оини митроӣ ба тариқе хома меронад, ки аз ровиёни гуногун шунидааст ва пайравони меҳрпарастиро «собиин» ва ё «собиён» ном мебарад:

Миёни анбиё ва мулук ҷамоате аз мутанабиин зоҳир шуданд, ки китоб аз шумориши онон қосир аст. Баъзе аз эшон ҳалок шуданд, бидуни он ки касе бар ў пайравӣ кунад ва ҷуз номе дар сафҳаи рўзгор нагузоштааст. Баъзе дигарро уммате мутобиат карданд ва эшон дар назди ин уммат боқӣ ва поянда монд. Ва ин умматҳо таърихи эшонро зикр мекунанд. Пас, мо бояд, ки таворихи машҳуртарини эшонро зикр кунем.
Нахустин шахсе, ки аз ин даста зикр мешавад Бузосаф аст, ки чун як сол аз подшоҳии Таҳмурас гузашт, дар Ҳинд зоҳир шуд. Ва китобе ба порсӣ биёвард ва ба миллати Собиин даъват кард ва халқе зиёд ўро пайравӣ карданд.
Подшоҳони Пешдодӣ ва баъзе аз Каён, ки Балхро ҷойгоҳи худ қарор дода буданд, Офтобу Моҳ ва кавокибу куллиёти аносирро то замони пайдоиши Зардушт, дар соли сеюм, аз салтанати Гуштопс, мепарастиданд.

Сипас маълумоте овардааст, ки ба он бовар кардан душвор аст. Чун руҳониёни динҳои нав барои гардондани ихлоси мардуми хеш аз динҳои собиқ ҳар кори қабеҳро ба пайравони динҳои пешин нисбат медоданд. Ин ҷо Берунӣ ба пайравони мазҳаби «Ҳаррония», ки гўё ба сабаби ситорапарастиашон ба шумор собиёнанд, ба ситораи Муштарӣ одам қурбон карданро мансуб медонад ва таъкид меварзад, ки Иброҳим дар аввал пайрави ин оин буд ва писарашро барои Муштарӣ қурбон кардан хост, аммо Муштарӣ дар лаҳзаи охир писари ўро бо қўчқор, яъне гўсфади нар иваз мекунад.

Воқеан ҳам баъзе қабилаҳои Арабистон то ислом барои худои борон дар хушксолӣ одамро қурбон мекарданд, аммо ба одамқурбонкунии митроиён ягон далели боварибахш нест, одамхудо Митро бошад дар ҳама муҷассамаву тасвирҳо таврест, ки гўсоларо қурбон мекунад.

Ба ин сабаб ба навиштаҳои Берунӣ бояд бо назари танқидӣ нигарист ва дар ин маврид шолӣ бо курмаки зиёд омехтааст, ки ҳақиқатро ҷудо кардан корест на чандон осон. Акнун ба ин сатрҳо диққат кунед:

Ва мо аз эшон беш аз ин намедонем, ки мардуме ҳастанд, ки худовандро ягона медонанд ва аз қабоҳат худро тоза нигоҳ медоранд. Ва ўро ба салбӣ васф мекунанд ва ба эҷоб, мисли он ки мегўянд: «Маҳдуд намешаваду дида намегардад ва ситам намекунаду ҷавр наменамояд ва ҳақтаолоро ба номҳои зебо мехонанд», вале ба тариқи маҷоз, зеро дар назди онҳо сифате ҳақиқатан вуҷуд надорад ва тадбири оламро ба фалаку ҷирмҳои он нисбат медиҳанд. Ва ба ҳаёту нутқу самъу басари афлок қоиланд ва нурҳоро таъзим менамоянд. Ва аз осори эшон қуббаест, ки дар болои меҳроб дар ҷомеи Димишқ аст, ки дар аёме, ки юнониён ва Рум бар дини онҳо буданд, намозхонаи эшон буд, баъд ба дасти яҳудиён афтод ва аз барои худ каниса гардониданд. Сипас насоро бар онҳо ғалаба ёфтанд ва аз барои хеш ибодатхона гардониданд, то он ки замони ислом шуд ва мусулмонон он маконро масҷид карданд. (Ин ҷо бо вожаи қубба гунбади ибодатхонаи митроиёнро дар назар дорад, ки Офтоб хар соате дар яке аз равзанаҳои зери гунбад чеҳраи худро намоён мекард барои мардуми дохили маъбад – А.И.)
Ва аз барои ин тоифа се намоз воҷиб аст: Нахуст дар назди тулўи Шамс ҳашт ракъат, дуюм қабл аз заволи Шамс аз васатуссамо панҷ ракъат, сеюм ҳангоми ғуруби Офтоб панҷ ракъат. Ва дар ҳар ракъат аз намозашон се саҷда аст. Ва дар соати дуюми рўз як намози нофила мехонанд ва яке дигареро дар соати нўҳ аз рўз ва сеюмеро дар соати сеюм аз шаб. Ва аз барои намоз таҳорат ва вузўъ ба ҷо меоваранд. Ва аз ҷанобат ҳам ғусл мекунанд. Ва хатна наменамоянд. Чун чунин гумон кардаанд, ки бад-ин амр маъмур нашудаанд ва аксари ҳукмҳои эшон дар никоҳ кардан, ҷазо додан мисли ҳукмҳои мусулмонон аст. Ва дар шустану пок кардани ҷасади мурда ва амсоли ин амр шабеҳ ба «Таврот» аст. Ва аз барои ин қавм қурбониҳоест, ки ба кавокибу санамҳою ҳайкалҳои онҳо мутааллиқ аст. Ва қурбониҳое ҳам доранд, ки коҳинони эшон ва онҳо, ки фиребашон додаанд, мутавалии он ҳастанд. Ва баъзе аз ин ҷамоат Бузосафро Ҳирмиз медонанд. Ва гуфта шуд, ки собиини ҳақиқӣ онҳое ҳастанд, ки дар Бобул аз ҷумлаи қабилаҳое, ки Куруш (Сирус) ва Арташхобс ба Байтулмуқаддас ҳаракат доданд, ихтилоф карданд. Ва аксарашон дар Воситу саводи Ироқ, дар ноҳияи Ҷаъфару Ҷомида в аду наҳри Сила сокинанд ва худро ба Анўш бинни Шис нисбат медиҳанд ва бо Ҳаррония мухолифанд ва мазоҳиби эшонро айб мекунанд.

Дар фасли «Дар бораи иду ҷашнҳое, ки дар моҳи порсиён аст» Берунӣ равшан таъкид кардааст, ки Наврўз эҷоди собиён яъне митроиён аст:

Баъзе уламои Эрон мегўянд: «Сабаби ин ки ин рўзро Наврўз мономанд, ин аст ки да айёми Таҳмурас, собиа ошкор шудаанд. Ва чун Ҷамшед ба подшоҳӣ расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рўзро, ки рўзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт, агарчи пеш аз ин ҳам Наврўз бузургу муаззам буд.»
Ман қотеъона намегўям, ки ин ҳама бояд ба китобҳои таърих дарояд. Аммо то ба ҳанўз ҳайронам, чаро торихнависон ба осори нобиғае чун Берунӣ эътиборе надодаанд? Ман танҳо баъзе бобҳои як осори Беруниро дидам.

четверг, 17 марта 2011 г.

Наврўз ҷашни митроист!

Замони шўравӣ ба гўшамон сафсатаи зиёде рехтанд, ки гўё Наврўз ба дин алоқае надорад.

Ягон иди бостоние нест, ки ба дин алоқаманд набошад.

Камина аз ин пеш навишта будам, ки рақами 12 ба тақвим чӣ замоне ба сабаби муайян кардани мақоми офтоб дар соатҳои рўз аз ҷониби митроиён ба тақвим ворид гардид.

Ниёгони мардуми мо замоне, ки меҳпараст буданд, ба ҳама идҳое, ки вобастаи худои онон – Офтоб буд, ширкат меварзиданд. Баъди ҷашни Шаби Ялдо, агар аз рўи матниқ фикр кунем, ки чӣ ҷашне буд, ҳатман бо Наврўз рў ба рў хоҳем шуд.

Ривоятҳое, ки Ҷамшедро поягузори Наврўз меҳисобанд, асло дуруст буда наметавонанд. Ба он сабаб, ки Ҷамшед поягузори оини нав набуд ва ҷашнҳои бостонӣ ҳама динӣ буданд.

Хуб медонем, ки ҳафт сайёра, ҳафт рўзи мавсум ба сайёраҳои замони митроӣ ва ҳафтшини наврўзӣ як решаи динӣ доранд.

Хусусан ба митроӣ будани ҳафтшин кофист, ки аз он шаробро берун бигирему ба муддаиёни зардуштидўст бигўем: Шароб аз муқаддсоти оини митроӣ буд, ки шумо агар Наврўзро зодаи замони оини зардуштӣ меҳисобед, чаро ба ҷои шароб ба ҳафтшин нўшокии мастиовари он хаома ворид нагардид?

Дигар ин ки митроиён аз илми ситорашиносӣ хусусан аз дохилшавиии Офтоб дар давоми сол ба дувоздаҳ бурҷ огоҳӣ надошта наметавонистанд, чун дини онон нуҷумпарастӣ буд. Ва идҳояшон низ вобастаи он буд, ки Офтоб дар кадом замон масалан чунин пирўзии комили баҳориро бар зимистон таъмин мекунад.

воскресенье, 6 марта 2011 г.

Рақами 12-ро ба тақвим митроиён даровардаанд.

Парастишгоҳҳои митроӣ агар дар асрҳои авали пайдоиши ин дини ниёгони мо дар ғорҳо арзи ҳастӣ намуда бошанд, бо кўчидани мардум ба саҳроҳо ё паҳн шудани ин оин байни сакоиву массагетҳо дар шакли хаймаҳо яъне бо гунбаз сохта мешаванд. Дар замони сохтани ин маъбадҳои нахустин пеши меъморони офтобпарасти митроӣ чунин вазифа гузошта шудааст, ки барои аҳли ибодати дохили масҷид Хуршеди оламтоб бояд доимо намоён бошад. Вагарна дар ибодат халал ворид хоҳад шуд. Эҳтимол меравад, ки чунин талаб дар замони авали пайдоиши ин дин пеш омад, чун митроиён намози панҷвақтаро доштаанд, чун рақами панҷ низ назди онон қудсӣ будааст.

Вобаста ба фаслҳои сол муддати ҳаракати Офтоб дар рўи Замин гуногун аст.

Меъморони митроӣ аз байни 6 то 18 соати гардиши рўизаминии Шамс рақами миёна – 12-ро интихоб кардаанд ва дар маъбадҳояшон зери гунбад 12 равзана сохтаанд.

Намедонам, ки соату дақиқаҳоро чӣ тавр ҳисоб мекарданд, аммо баробарии рўзу шаб ба ин рақам вобастааст – 12-соати рўз ва 12-соати шаб.

Дар ин давра Офтоб рўзона баъди ҳар соат ба яке аз равзанаҳои гунбази дувоздаҳравзанаи ибодатхона рост меомад. Тахмин баъд аз ин рўзро ба дувоздаҳ соат тақсим кардаанд. Чизе ки нагўед, ин бозёфти бузурги ниёгони мо буд.

Ман ба навиштаҳои торихнигорон оиди тасаллути комили дини зардуштӣ дар байни ниёгони мо бовар надорам. Зардуштиён мурдаҳои худро гўр намекарданд, баъди ба лошахўрон тоза кунондани ҷисми майит устухонҳоро дар мавзеи махсус дар устухондонҳо нигоҳ медоштанд. Агар ин ҳолат умуми мебуд ва тамоми мардумро фаро мегирифт, мо имрўз аз ин искелетҳо садҳо миллион адад пайдо мекардем, чун даруни устухондон устухон намепусад.

Ин баҳсро канор мегузорам, чун аз мавзўъ дур хоҳам шуд.

Аҷиб он аст, ки ҳар як пажўҳишгари осори меъморӣ, чун нишонае аз меъмории митроӣ дар ин сарзамин пайдо кардааст, барғалат мансуб ба оини зардуштӣ намудааст.

Ба рўҳониёни зардуштӣ чӣ зарурат дошт, ки равзанаҳои офтобпарастиро ҳифз кунанд?

Бо вуҷуди он ки Мақбараи Сомониён дар ҳар чор тараф даҳтои ҳамагӣ чил равзана дорад, муаллифи рисолаи «Мавзолейи Сомониён – дурдонаи меъмории Осиёи Миёна» (Тошканд, 1978) М.Булатов чунин мешуморад, ки сохти ибодатхонаҳои офтобпарастиро дар худ нуҳуфтааст. Ў низ аз оини митроӣ хабар надорад ва такя ба гуфтаҳои Берунӣ кардааст. Берунӣ бошад, маъбади асри ёздаҳи митроии Самарқандро мутааллиқ ба мазҳаби собиён медонист, ки ба ғайри офтоб сайёраҳоро низ мепарастиданд. Агар ба назар гирем, ки теъдоди сайёраҳо дар он замон аз ҳафт зиёд набуд ва дар оини митроӣ ҳафт сайёра ҷузъи муҳими ин оин аст, фаҳмост, ки собиён ҳамон митроиёнанд ва ё мазҳабе бо тафовутҳои хос аз ин оин. Ба навиштаи Димишқӣ маъбади собиён дар девори зери гунбад 48 равзана доштааст, ки рост шудани офтобро барои ибодат дар ҳар чоряки соат таъмин мекардааст. Аз он ки теъдоди чунин равзанаҳо дар ибодатхонаҳои офтобпарастӣ гуногунанд, наметавон онҳоро ғайрпимитроӣ номид.

М.Булатов бо такя ба навиштаҳои А.М.Беленицкий гуфтааст, ки суғдиён номҳои рўзҳои ҳафтаро аз ҳафт сайёра гирифтаанд ва ба он Моҳу Хуршедро ворид кардаанд.

Митроиён ба ибодатгоҳҳои дастисохти худ аз маъбадҳои ғорӣ сталактитҳои (яъне мукарнасҳои) дар нўгашон нақши ситорадорро овардаанд. Мо онҳоро имрўз низ дар шифти гунбазҳои ёдгориҳои таърихӣ мебинем. Ва дар меҳмонхонаву масҷидҳои нави миллӣ низ.

Усто Амриддини самарқандӣ гуфт, ки чунин як гунбазро барои меҳмонхонаи «Ориён-стар»-и Самарқанд ва як масҷиди Хуҷанд сохтааст ва дар шаҳрҳои дигар низ.

Дар аксҳо аввал ёдгории меъмории дар Афросиёби Самарқанд сад сол пеш кашфшударо мебинед, ки ба асри нўҳ, яъне ба замони сомониён тааллуқ дорад. Аксҳои баъдӣ чанд намунаи гунбазҳои митроиянд дар иморатҳои таърихӣ ва нав.










вторник, 15 февраля 2011 г.

АДИБ АДАШ ИСТАД: «МИТРОИЗМ – МАРҲАЛАИ ФАРОМЎШШУДАИ ТАЪРИХИ МОСТ»

Адиби самарқандӣ Ўктами Иброҳим бо камина оиди митроизм сўҳбате орост барои нашрияҳои Ўзбекистон – «Овози тоҷик» ва «Ховар». Хеле фараҳовар аст, ки нашрияҳои тоҷикии респупликавию вилоятии Ўзбекистон қабл аз ин хеле мақолаҳои каминаро оиди нуқси илмии торихнигорӣ оиди митроизм нашр карданд.

Аммо яхи хомўшии торихнигорони мо нашикаст, ки нашикаст.

Ҳоло ба матни ин мусоҳиба таваҷҷўҳ кунед.
Чуноне ки аз мақолаҳои ҷойдодаи адиб ва рўзноманигори шинохта Адаш Истад дар торномаи вай блоги Герби шердор дар шабакаи ҷаҳонии Интернет дар хусуси оини митроӣ бармеояд, вай дини тозардуштии ниёгони мост.

Аз оини митроӣ чиҳо боқӣ мондаанд? Вай чӣ гуна дин буд? Ба ин ва дигар масъалаҳо хабарнигори нашрияи ғайрирасмии республикавии «Ховар» Ўктам Иброҳим дар мусоҳиба бо адиб Адаш Истад рўшанӣ андохтааст.

- То тавонистам силсилаи мақолаҳоро аз бобати митроизм – оини бостонии мардуми мо мутолаа кардам. Матолиби дар ин бора дар блоги Шумо ҷойдодашуда шавқовар ва дар айни замон баҳспазир ҳам аст. На ҳама аз оини митроизм огоҳ ҳастанд, аз ин рў, суоле бармеояд, ки митроизм кай зуҳур карда ва чаро аз байн рафт?

- Маводи дар блоги Герби шердор ҷойдодашударо ман баҳснок гуфта наметавонам. Онҳоро баҳснок гуфтан мумкин аст, агар ягон далел набошад Ҳол он ки ҳамаи олимҳо: сароғоз аз академик Бобоҷон Ғафуров дар китоби «Тоҷикон» то доктори илми филология, профессор Холиқ Мирзозода дар ин хусус навиштаанд. Аммо онҳо митроизмро чун давраи таърих муайян накардаанд, ба қадри кофӣ дар ин хусус нанавиштаанд.

Дар давраи шўравӣ идеологияи коммунистӣ ҳукмрон буд. Идеологияи коммунистӣ талаб мекард, ки таърих аз нуқтаи назари муборизаи синфҳо навишта шавад. Азбаски иделогияи коммунистӣ атеистӣ буд, таърихро аз назари таърихи динҳо наменавиштанд. Институтҳои таърих,ховаршиносӣ дар Тошканд, Душанбе ва дигар шаҳрҳо буданд, аммо таърихнависон ҳамаро мебоист ки аз нуқтаи назари иделогияи коммунистӣ таҳлил мекарданд, онҳо ба таърихи динҳо эътибор намедоданд. Ҳол он ки таърихи бани башар – таърихи тамаддунҳо вобаста ба таърихи динҳо аст.

Дар хусуси оини Митроӣ чӣ гуфтан мумкин? Меҳрпарастӣ – офтобпарастӣ гуфтанӣ гап аст.
Ҳафриётшиносон дар кўҳистони водии Зарафшон баъзе қабрҳоро пайдо кардаанд, ки дар он ҷо маитҳо ба тариқи меҳрпарастӣ ба хок супурда шудаанд, яъне ба тариқи зардуштӣ не. Дар оини зардуштӣ мурдаро дар замин гўр кардан нест. Тадқиқоти радиологӣ нишон дод, ки ин қабрҳо ба замони меҳрпарастӣ мутааллиқанд. Болои чунин қабрҳо свастика ҳаст, ки ин ҳам нишони меҳрпарастӣ маҳсуб мешавад. Ё нақши салиб ҳаст, вай ҳам нишони Офтоб – митроизм мебошад.

Дар вақти навиштани китобҳо доир ба таърих як марҳалаи калон, ки бо масъалаи динҳо алоқаманд аст, аз онҳо берун мондааст. Бинобар ин, ба мавзўи динҳои тозардуштӣ баргашта, таърихи мардуми моро пурратар ва комилтар навиштан лозим.

- Дар китоби тозанашрии «Форсигўёни Ўзбекистон» дар Ҷумҳурии Исломии Ирон чунин сатрҳо ҳастанд: «Адаш Истад шоири ормонгарост, ба гузаштаи пурифтихорри миллати худ вафодор аст, бо дардҳои гузашта ва имрўз ба сар мебарад…» Шумо тамаддуни ба вуҷудовардаи митроизмро бо фарҳанги имрўза пайваст кардан лозим аст, мегўед?

- Митроизмро бо фарҳанги имрўза пайваст кардан лозим аст, намегўям. Ин ҳама бозёфтҳо барои худшиносии халқ лозим аст. Таърих бояд дуруст, пурра ва саҳеҳ бошад. Фарҳанги митроӣ барои ҷаҳон чӣ дод?: Масалан, мо ҷойҳои лозимии фарҳанги митроиро бигирем, аз ҷумла, ҳафт зинаи камолоти инсониро, ки дар мактаби митроӣ вуҷуд дошт, инкор карда намешавад. Мебояд ки тадқиқ шавад: ҳамин дин инсонро дар тарбияи ахлоқӣ, маънавӣ ба кадом дараҷа баланд бардошт? Пеш аз ин дин чӣ хел дин буд? Чӣ хел тарбият мекарданд инсонҳоро?

Дар замони қадим ягон системаи тарбия вуҷуд надошт. Системаи тарбияи инсонро дини митроӣ ба вуҷуд овард ва он аз ҳафт класс ё худ зина иборат буд. Дар классҳои якум, дуюм, сеюм фикри тарбиягирандаро мекушоданд, ҷаҳонбиниашро ташаккул медоданд. Дар чунин мактаб ҳатто дорусозиро, агар инсон бемор шавад, кадом доруро мебояд ки истеъмол кунад, меомўхтанд. Як бахше, ки меомўхтанд, дорусозӣ буд. Илми дигаре, ки омўхта мешуд, аз санг сохтани хона буд. Сангтароширо меомўхтанд. Тарбияи ҷисмонӣ ва ҳарбӣ ҳам дар ин классҳо вуҷуд дошт.

Санадҳои бисёр ҳастанд, ки дини митроӣ – дини ниёгони мо буданашро ба собит мерасонанд, бо вуҷуди он ки даъвоҳои зиёд ҳаст, ки вай аз они дигар халқҳост. Дар лаби дарёи Ому аробачаи тиллоиро дарёфтаанд, ки дар вай ду нафар нишаста будаанд. Яке аз онҳо, ки кулоҳи дароз дорад, Митро аст. Дар ҳайкалчаҳои сафолӣ, ки дар Самарқанд аз қабати мадании асри VII пайдо шудаанд, ҳайкалчаҳои Митро ҳастанд. Ин ҳам аро олимон исбот кардаанд, дарёфтаанд. Ҳайкалҳои калони Митроро дар Аврупо дар Рим, Фаронса, Олмон, Бритониёи Кабир мебинем.

- Дар мақолаҳои Шумо дар блоги Герби шердор аксҳои нишонаҳои митроизм дар ёдгориҳои меъмории Самарқанд ҳастанд. Гуфтан мумкин аст, ки рўмони машҳури «Самаки айёр» ҳам нишонаи митроизм, ки якеаш оини ҷавонмардӣ аст, мебошад?

- Оини митроиро китоб нест. Онро муайян кардан мушкил. Танҳо аз рўи оинномаҳои ҳунармандону айёрон муайян кардан мумкин аст, ки ин созмонҳо аз мактабҳои митроӣ чӣ гирифтааанд. Онҳо талабҳои хосса доштаанд. Талаби нахустинашон сирро пўшида доштан будааст. Ин ҳол дар тасаввуф низ ҳаст, ки ин ҳама хоси мактаби митроист. Эҳтимол, оини митроӣ дар замони дини зардуштия ба таъқиботи сахт дучор мешавад, ки созмонҳои пинҳонкори митроӣ ба вуҷуд омадаанд. Агар ҳамин тавр намебуд, свастика, салиб, ситораҳои панҷгўша, шашгўша, фирфиракҳо, нақшҳои офтобу шер, ки ҳама хоси дини митроист, то ба имрўз омада намерасиданд. Дар мисоли «Самаки айёр» метавон гуфт ки дини митроӣ оини ҷавонмардиро ба вуҷуд овардааст.

Агар аз таърихи санъати меъморӣ мисол бигирем, маъбадҳои офтобпарастӣ далели равшананд. Масалан, дар шаҳраки қадимии Афросиёб як иморати гумбаздоштаро кашф кардаанд. Дар таги гумбаз даврамонанд долон ҳаст. Ҳамин ҷо даричаҳо, тирезачаҳо сохтаанд. Онҳо ба таври пурра маъбадҳои митроӣ ҳастанд, ба онҳо бо навбат пас аз ҳар соат офтоб меояд. Маъбад митроӣ аст, зеро дар зардуштия офтобпарастӣ нест. Инчунин, аз дини митроӣ бисёр ёдгори ҳои меъморӣ боқӣ мондаанд. Дар Самарқанд -_Аработа, дар Бухоро - мақбараи Исмоили Сомонӣ, дар Афросиёб як хонаи гумбаздор, ки ҳама аз рўи оини митроӣ сохта шудаанд.

- Митроизм моли таърих аст, ё онро эҳё мебояд кард?

- Митроизм моли таърих аст, дини митроиро зинда карда намешавад. Аз вай ягон навишта, китоб боқӣ намондааст. Аммо боз як маротиба таъкид мекунам: шинохти митроизм барои худшиносии миллии мо, барои эҳёи ҳофизаи таърихӣ лозим ва зарур аст.

Нигорандаи сўҳбат Ўктам ИБРОҲИМ
ш.Самарқанд

понедельник, 14 февраля 2011 г.

Бобои барфӣ – нишони митроизм

Дар русуми мардумӣ бозгашти Бобои барфӣ дар соли нави масеҳӣ аз бозмондаҳои оини митроист. Ҷомаи сурх, мўзаи сурх ва кулоҳи сурхи митроӣ ба ин равшан далолат мекунад.

Дар рўзи мавлуди Митро – 21 декабр, ки худои митроиён – Хуршед бар зимистон пирўз мешавад, аз нав зинда шуда ба ин дунё бо халтаи тўҳфоҳо баргаштани одамхудо Митро аз ақидаҳои бостонист. Арчаи солинавӣ бошад, дар назари митроиён дарахти ҳамешасабзи ҳаётро таҷассум мекард.

Дар асрҳои миёна маъноҳои пешини русуми митроӣ батамом аз байн рафтааст.

Мо имрўз аз шакл хабар дорем, на аз маъно.

Як рўзи зимистон аз кўчаи деҳаи Боғитиллои Самарқанд мегузаштам, ки бо муҷассамаи бузурги аз барф сохтаи Бобои барфӣ дучор шудам, ки ҳанўз сохтани он давом дошт.

Дар сурат ин лаҳзаро мебинед.

среда, 9 февраля 2011 г.

Усто Амриддин: Мо – устоҳои асри XXI


Ҳаракат

- Ба ин нақш бо диққат нигоҳ кунед. Бинед, чӣ қадар ҳаракати бисёр!
Усто Амриддин Наҷмиеви самарқандӣ ҳаракати дасти наққош ва гачкорро нишон медиҳад.
- Э-ҳе, чӣ қадар ҳаракат зиёд аст,- мегўям ман.
- Ҳаракат чӣ қадар зиёд бошад, нақш ҳамон қадар зиндатар ва устои он ҳамон қадар моҳиртар,- мегўяд усто.

Мусиқии нақш

- Устои наққошии миллӣ ё кандакору гачкор, агар Шашмақомро нафаҳмаду дўст надорад, мусиқии нақши миллиро низ намефаҳмад,- мегўяд усто Амриддин. Ва давом медиҳад: - Ҷаҳони наққошии мумтоз ҳамсанги худ мусиқии миллии классикиро мехоҳад. Эҳтимол ба ҳамин сабаб агар сарояндаи мусиқии классикӣ сурудашро дар ягон мадрасаи Регистон хонад, таъсираш хеле зиёд аст.

Нақш худаш ба шумо мегўяд…

Усто Амридин дар эҷоди наққошии меҳмонхонае дар шаҳри Тошканд ҳамроҳи шогирдон як гўшаи корро анҷом дод. Соҳибхона баъди дидани он гуфт:
- Вайрон кунед ва ягон нақши дигарро созед.
- Чаро? - Пурсид усто,- Сабаб чист?
- Сабабашро намедонам, лекин ба ман чандон хуш нест.
- Ин тавр бошад, дар поёни кор хоҳем кард,- гуфт усто.
- Чаро ҳоло не?- пурсид соҳибхона.
- Дар охир нақшҳои дигаре, ки хоҳем кашид, хоҳанд гуфт, лозим аст ё не?
Дар охири кор усто аз соҳибхона пурсид. Нақши аввалиро тарошида ба ҷояш нақши дигарро кашам ё не?
- Не,- гуфт соҳибхона,- нақшҳои дигар гуфта истодаанд, ки нақши аввалӣ дар ҷои худаш қарор дорад.
- Инро ба забони имрўз гармония мегўянд, яъне ҳамоҳангии комили ҷузъу том,- мегўяд усто Амриддин ва табассум мекунад. Ҳаргиз намегўяд: - Ана дидед, Шумо хато карда будед!

Омўзиш

Суоли ман: - Дирўз Шуморо кофтам, дар Самарқанд набудед?
- Ба Бухоро рафта будам.
- Ягон кори нав баромад?
- Не. Ҳамту барои тамошо.
- Бори даҳум ё дувоздаҳум аст, ки ба Бухоро меравед. Чанд бор аксбардорӣ ҳам кардаед (хуб медонам, ки усто Амриддин дастгоҳи аккосии замонавиро доим бо худ мебарад ва дар компютераш қариб ҳама нақшҳои меъмории Самарқанду Бухоро, Эрону Афғонистон ва Тоҷикистон ҳастанд).
- Нақши зиндаро бо чашми зинда ба такрор дидан тамоман дигар аст. Барои худам ягон сифати дигари онро кашф мекунам. Ба ғайри ин Бухоро як баҳри калони осори ҳунармандии миллист. Ҳамаи дастовардҳои тўли асрҳо дар он ҷамъшударо бо чанд рўзи тамошо фаро гирифтан имкон надорад. Бояд маротиби зиёд ба он ҷо рафт. Ҳар бор биравам, ягон нақши аҷибро кашф мекунам. Бухоро танҳо аз чанд ёдгории машҳураш иборат нест. Меҳмонхонаҳои наққошии қадимие дорад, ки бо мурури замон фартут шуда аз байн рафта истодаанд…

Дар Осиёи Миёна шаҳрҳои бостонӣ кам нестанд, аммо танҳо Бухороро Бухорои шариф мегўем.

Ва ҳар касе, ки зиёрати Бухоро мекунад, аз шарофати он кайфияти рўҳониву маънавӣ мегирад. Ба монанди он, ки батареяҳои камшудаи ботини мо бо дидани Бухоро аз нав пур ва пурқувват шуда бошанд.

Кори усто – бедарбеҳ

Барои худам як хонаи корӣ дар зери айвон месохтам. Бом - тайёр, ду девор тайёр. Танҳо ду девор, як тиреза ва як дар лозим шуд.
Вақте ки деворҳо сохта шуданд, усто Амриддин бо чанд тан шогирдонашон вориди ҳавлӣ гардиданд.
- Мо ба ҳашар омадем, гуфтанд усто,- ин тарафашро монед, ки мо худамон анҷом диҳем. Кўмак ба як адиб.
Бародари устои мўҳтарам усто Баҳриддин дасту остин бар зада фарши тахтачўб ва дару тирезаро дуруст кард.
Вақте ки усто Саъдӣ бо писарашон Санҷар муқарнасҳоро аз қолиб бароварда ба часпондан сар карданд, аз дилам гузашт, ки ҷое, ки сари тасмаи муқарнас бо охири он рў ба рў ояд, онро чӣ тавр мечаспонанд, ки бенуқс бошад ва ҷои пайванд маълум нашавад?
Баъди он ки ин кор тамом шуд, дидам, ки ҷои пайванд ҳеҷ маълум нест, яъне ҳар кас давродаври зери болорҳоро сад диққат кунад ҳам усто корро аз куҷо сар кард, муаян карда наметавонад.
Сипас аз зери тасмаи муқарнас тасмаи наққоширо сар доданд, ки он ҳам бо қўшиши усто Зокир ҳамин гуна бенуқс пайванд шуд.
Дар ин бора ба усто Амриддин нақл кардам.
Ҷавоби усто чунин буд:
- Чаро моро усто мегўянд? Ба ғайри илми ҳисоб, геометрияро низ донистани усто шарт аст.

Хонед, хонед, боз хонед

Талаби усто Амриддин аз шогирдон ҳамин аст.
Аз яке мепурсад: - Ман ба ту гуфта будам, ки ҳуҷҷатҳоятро барои дохил шудан ба Донишкадаи меъморӣ ва сохтмон супор. Супоридӣ?
Аз дигаре мепурсад: - Таҳсил дар коллеҷ чӣ хел рафсодаст?
Баъди гирифтани маълумоти қонеъкунанда илова мекунад: - Ҳар яки шумо бояд бо компютер кор карда тавонед. Шумо устоҳои асри XXI. Нақшҳоро бояд дар компютер эҷод кунед. – Ва ба компютери худ ишора мекунад.

Симметрия

Ман як китоб доштам, ки дар он маърўзаҳои як конфронси байнанхалқии илмӣ оид ба симметрия чоп шудааст.
- Симметрия дар кори шумоён чӣ мақоме дорад? – Пурсидам боре аз усто Амриддин.
- Мақоми асосӣ дорад. Усто агар нозукиҳои симметрияро надонад, нақши комил офарида наметавонад.
- Ман як китоби илмӣ оид ба симметрия дорам.
Чеҳраи усто гул барин шукуфт. Табассум дар чеҳрааш мавҷ зад. Чашмонаш дурахшиданд.
- Ҳамон китобро медиҳед, ки хонем?
- Ман тайёр, ки онро ба шумо бубахшам.
Баъди он ки он китобро авардаму усто бо он шинос шуд, шунидам, ки ба шогирдон тавсия медод: - Бинед, ки ба назари мо як чизи оддӣ чӣ илми бузурге будааст! Ҳатман бо нозукиҳои симметрия шинос шудани ҳамаи шумо лозим аст.

Ҳоҷӣ – бисёр, усто Амриддин – якто!

Усто Амриддин хондани китобҳоро оиди тасаввуф дўст медорад. Ва шиори онон «Каъба чӣ равӣ, бирав дилеро дарёб!»-ро хеле бисёр зам-зама мекунад.
Боре дидам, ки дар тараддуди ҳаҷравӣ аст. Хеле хурсанд, гўё болу пар баровардааст.
Аз сафари ҳаҷ камтар лоғарандому нуронӣ баргашт.
Гуфтам: - Он ҷо чӣ қадар ҳоҷиро дидед?
- Якчанд миллион нафар.
- Яъне ин дар як навбат. Дар як сол чӣ қадару дар сад сол чӣ қадар хоҳад буд?
- Садҳо миллион нафар, гуфт усто.
- Вале афсус, ки мо танҳо якто усто Амриддин дорем! – гуфтам ман.
- Ман корро канор гузоштанӣ нестам гуфт,- ҳоҷӣ усто,- шиори пирони мо: – «Дил ба ёру даст ба кор!»

Бе кина


Як мансабдор 10-15 сол пеш усто Амриддинро ранҷонда буд.

Боре дидам, ки ҳамон мансабдор бо чеҳраи шукуфон аз устохонаи усто Амриддин берун омад. Ман ба назди усто меомадам ва саломалек карда гузаштам.

Вақте ки вориди утоқи кории усто гардидам, дидам, ки чеҳраи усто низ пури табассум аст. Пурсидам:
- Мўҷиби ин хушҳолӣ чист?
- Он мансабдор, ки беруни дар дидед, илтимос карданд, ки як меҳмонхонаашонро гачкорӣ ва наққошӣ кунам. Қабул кардам.
- Магар ҳамон нест, ки шуморо сахт ранҷонда буд?
- Оре, ин ҳамон кас. Аммо он ранҷишро кайҳо фаромўш кардам. Усто набояд ба дил кина гирифта гардад. Дилро бо чизҳои нағз бояд пур кард на бо кина ва монанди он.

Эй, ки берун меравӣ…

- Ҳамон байти «Эй, ки берун меравӣ ин остонро гум макун» аз кадом шоир? – Мепурсад ба ногоҳ ҳангоми сўҳбат усто Амриддин.
- Аниқ намедонам. Ба тахминам аз устод Лоиқ.
- Мисраи аввалини он «Дастаи дар мекашад аз остинам ҳар саҳар» буд?
- Аниқ намедонам. Аммо мазмунаш хамин буд.

Баъди чанд вақт усто дар моҳи Рамазон ифтор дод. Ман низ даъват шуда будам. Ба ҳавлӣ ворид шуда болои як дарвозаи ҳавлӣ он байтро дидам, ки бо ҳуруфи калон чун шиор навиштааст.

Меҳмонхонаи шахсии усто низ бо шоҳбайтҳои классикони тоҷику ўзбек тазйин ёфтааст.

Аз дўст як ошора…


Устоҳои ҳунарманди миллӣ ҳамдигарро мешиносанд. Аммо на ҳама ҷўрагӣ доранд.

- Ман имрўз ба Имом Бухорӣ рафсодиям. Шумо маҷмўаи нави онро дидед? – Пурсид усто Амриддин.
- Не надидаам.
- Марҳамат, метавонем ҳоло ҳамроҳ равем,- гуфт усто.

Ман ба мошини усто нишастам ва мо равон шудем.

Дар назди устохонаи тармими ёдгориҳои меъморӣ ба мошин ду нафар нишастанд. Яке устои кошинсоз будааст. Усто ба дуюмӣ, ки дар чашм айнак дошту зиёинамо буд, ишора кард: - Ин кас ҷўраи ман Ҳодихон. Роҳбари ҳамин устохона.

Дар дилам гуфтам, ки ҳар кас ҷўраи усто Амриддин шуда наметавонад. Маълум, ки одами нагз. Аммо дар зоҳир ба маъмур яъне соҳибмансаб бештар монанд аст.

Усто илова кард: - Мо ин роҳи мақбараи Имом Бухориро си сол пеш бо Ҳодихон бисёр пои пиёда тай кардем. Чанд пойафзолро даррондем. Он вақтҳо нақлиёт кам буд. Ба таъмиру тармими мақбара пул ҷудо нашуда буд. Гўё ба ҳашар омада мерафтем. Баракати ҳамон будагист, ки имрўз Ҳодихон ва ман аз зиндагӣ шикоят надорем.

Ман барои он ки бифаҳмам, ки Ҳодихон то кадом дараҷа вориди касби мушкили худаст, савол додам: - Ман намедонам, ки кайвон чӣ маънӣ дорад?
- Кайвон – равоқи даврамонанди шифти айвон,- гуфт Ҳодихон ва илова кард, - Айвонҳои зиёратгоҳи Имом Бухорӣ кайвонҳо доранд.

Баъди он ки ба зиёратгоҳи Имом Бухорӣ ба деҳаи Хартанг расидем, Ҳодихон бо устоҳои худ ба шумурдану чен кардани кошинҳои шикаста сар кард, то ки ба ҷои он айнан ҳамсони онро пухта тайёр кунанду баъд оварда часпонанд.

Ман бо усто Амриддин ба тамошои масҷиди нав пардохтем.

- Масҷиди нав ба шумо мақбул шуд? – Пурсид усто.
- Ба ман масҷидҳои кўҳна зиёдтар мақбуланд. Чун таърихи гузаштаро ёдгоранд,- гуфтам ман.
- Ба ман ҳам иморатҳои масҷиди кўҳна бештар мақбул,- гуфт усто.

Баъд мақбараи нави Имом Бухориро дидем. Усто он қисме кореро, ки дар эҷоди нақшҳои он бо шогирдон заҳмат кашидааст, нишон дод.

Кори азимеро анҷом додаанд, мақбара шукўҳи тоза касб кардааст.

Ҳодихон як-ду соат не, балки бештар бо кори худ банд буд. Ва ман бо усто ҳама ҷои ҷолиби зиёратгоҳро бе шитобкорӣ тамошо кардам.

Дар бозгашт Ҳодихон дархост кард, ки ба фалон микрорайон меравем, ман он ҷо роҳбари собиқи устохонаро бояд бинам.

Дар он микрорайон боз интизор истодем, ки Ҳодихон ба хонаи он одам рафта мушкили худро ҳал кунад.

Вақте ки ба маркази шаҳр расидем, Ҳодихон гуфт: - Соат ҳам аз чор гузашт, гурусна намондетон? Ба ресторани тобакабоб (табака) меравем.

- Ба шумо вазнинӣ намекунад? – гуфт усто.
- Бори дўст вазнин нест,- гуфт Ҳодихон ва бо мурғкабоб зиёфат кард.

Ва ҳангоми ғизохўрӣ тавсия намуд, ки кокаколаро бо оби маъданӣ (минералӣ) ҳамроҳ бояд нўшид. Чун доруи кимиёӣ асту чандон безарар набудааст.

Дар охир Ҳодихон ба усто Амриддин гуфт:
- Як рузи дароз хеле заҳмат додам, узр!
- Аз дўст як ишора – аз мо бо сар давидан,- гуфт усто Амриддин.

четверг, 3 февраля 2011 г.

Дополнительные фотоматериалы к статье «Загадки свастик древнего Самарканда и старой Бухары»

Две первые снимки относятся к памятникам Самарканда. Остальные снимки сняты мастером по росписи и ганчу усто Амриддином Наджмиевым в Бухаре, Гиждуване и Кармине.














воскресенье, 23 января 2011 г.

Нишони асосии митроизм дар Помир

Нишони митроизмро аз суратҳои рўисангии Помир пайдо метавон кард. В.Ранов ва А.Гурский соли 1966 зиёда аз даҳ ҳазор сангнигораҳои Помирро қайд кардаанд. Он солҳо дар мавзеи Лангори Помир шаш ҳазор петрофли ба қайд гирифта шуда буд.

Ҳоло як сангнигораро, ки онро дар китоби «Путешествие в Согдиану» (Душанбе, 1982) В.Ранов чоп кардааст, манзуратон мекунам. Дар сурат саворе тасвир ёфтааст, ки дар нўги ходаи дароз рамзҳои митроии офтоб, салиб ва дарахти зиндагиро дорад. Якҷоя омадани се рамзи асосии митроӣ наметавонад тасодуф маънидод шавад. Яъне ин дадели илмӣ раднопазир аст.

вторник, 11 января 2011 г.

Загадки свастик древнего Самарканда и старой Бухары

Я заинтересовался архитектурным орнаментом Средней Азии после прочтения книги М.Рузиева «Резные двери жилищ Бухары» (Душанбе, 1967). Прежде всего, цитата из этой книги:
В художественном оформлении дверей и ворот Бухары заметное место занимает геометрический орнамент. Это отличает бухарскую резьбу от резьбы многих других районов Средней Азии, например, городов Ура-Тюбе, Хивы и других, где в резном дереве преобладают растительные формы узора в виде побегов, сплетенных в сложные композиции.

Типичными геометрическими узорами бухарских дверей являлись: зигзаги, ромбы, квадраты, свастика, вертуны, 5-6-8-10-12- лучевые звезды. Традиционные обрамляющие ленточные полосы образуются двух - и трехгранновыемчатого резьбой – «занҷила», «таҳафтод» в виде двух параллелей с промежуточными фигурными узлами и жгутовыми витками «морпеч».

Излюбленным приемом бухарских резчиков являлась трехгранновыемчатая лунчатая, гармончатая резьба. Эта, видимо, очень древняя техника резьбы широко применяется при создании старых традиционных форм узора, таких, как солярные знаки, перлы, трилистники, пунктирные линии и т.п. Из числа наиболее древних и устойчивых мотивов геометрического узора следует назвать также свастику. Она встречается в различных видах декоративного искусства – изразцовой декорации, росписях, вышивках, коврах не только Средней Азии, но и Японии, Китая Индии, Ирана, Греции и др. В Средней Азии этот орнаментальный мотив можно встретить также на вязаных памирских чулках, в резьбе на надгробных камнях, резьбе и росписи по ганчу и дереву, в архитектурных сооружениях. Свастика встречается в отделке кирпичных полов древнего Хутталя и на ганчевых панелях дворца Афрасиаба (X-XI вв.) на резных дверях жилищ Бухары она часто выступает не только как орнаментальный мотив, но и как определенная композиционная схема. Ест предположение, что изогнутые под прямим углом четыре стороны свастики символизировали в прошлом изображение солнца или стран света.

В течение веков свастика утеряла свой магический смысл, и стало одним из элементов геометрического узора, широко распространенного в орнаменте Средней Азии, в том числе в орнаменте резных дверей Бухары.

Как видим М.Рузиев не связывает солярные знаки митраизма с орнаментами резных дверей Бухары.

Он подчеркивает, что свастика известна в Средней Азии под таджикским названием как чоркалид, гули бодом, гули ҳашт, зулфа.

Было бы нелогичным искать, в орнаментах последних двух столетий, что то митраического после тысячи лет отсутствия этой религии в Средней Азии.

Но ясно одно – эти орнаменты служили оберегом (балогардон) и поэтому сохранили свое доминирующее место не только на стенах дворца саманидов в древнем Афрасиабе Самарканда, но и в дверях жилищ жителей Бухары.

По словам директора Дирекции памятников Регистана Б.Маруфи один из посетителей увидев свастику на центральном медальоне медресе Шердор воскликнул:
- Откуда у нас этот фашистский знак!?
- Мы его убедить в обратном не смогли, так как о свастике на исторических памятниках Узбекистана научных исследований не проводились, и естественно литературы тоже нет. Никто, например не заинтересовался – почему декор стен мавзолея великого шейха Ходжа Ахмада Яссави состоит из одних свастик?

О свастике ничего хорошего не найдешь даже в словарях. Например, в «Русско-таджикском словаре» свастику назвали – фашистский знак.

После второй мировой войны, так как на глазах всего мира свастика стал знаменит как фашистский знак народные мастера Средней Азии перестали его использовать в своих работах.

От этого традиционное искусство не пострадать не смог, - сказал знаменитый Самаркандский мастер по ганчу Амриддин Наджмиев. – Шестиконечные и пятиконечные звезды в орнаментах многочисленны, никто о них не говорит, что один из них израильский другой большевистский.

Если по разным причинам из национального орнамента выкидывать разные знаки, то не далек тот день, что местная архитектура и вовсе станет непривлекательным. Знаки для мастера как буквы алфавита для поэта. Если одну букву выкинешь невозможно даже одну строку сочинить.

От чего саманиды такое предпочтение давали местным древним знакам в оформлении своих зданий надо искать в истории. Вот что пишет Л.И.Ремпель «Искусство Среднего Востока» (Москва, 1978, стр. 113):
В конце IX века правитель Бухары Исмаил Саманид создал сильное независимое феодальное государство, обеспечив независимость Мавераннахра и Хоросана от халифата. Сложение самостоятельной феодальной государственности в Средней Азии имело важные последствия для всего дальнейшего развития науки, культуры, искусства отдельных ее областей.
В 7-10 веках арабский язык и арабский стиль всю культуру Средней Азии подогнал под себя. Поэтому запрещали писать на местном языке. Независимость дал волю поэтам писать на родном и художникам-мастерам вернутся к древним истокам культуры своего народа.

Так свастика, крест и другие запрещенные знаки вдруг вырвались наружу фонтаном из сердец народных мастеров, которые втайне передавались из поколения в поколение. Эти мастера уже не помнили, что эти знаки принадлежать какой-то древней религии. Но знали точно, что они обереги (балогардон).

В дальнейшем со свастикой народные мастера создали такие сложные композиции, что исламским духовенством воспринималось как свое, и даже крестики добрались до михрабов в святая святых мест мечетей. Мастера пошли еще дальше: из четырех святейших для мусульман слов «Аллах» создали свастику – чоркалид для портала духовных училищ-медресе и других общественных зданий.

Исследователи архитектурного орнамента Средней Азии едины во мнении, что национальные знаки, по истечению веков утратив прежний смысл, в конце превратились только в чисто поэтическую метафору и в основном теперь имеют только художественное значение.

Действительно так. Когда речь идет о свастике в ее древней форме, безусловно, тут даже не осталось даже оберега.

Но исследователи не учли трансформацию свастики в форме чоркалид (четыре ключа) в исламский орнамент. Тут четырехкратный синтез слово «Аллах» вернул свастике божественный смысл. Поэтому среди орнаментальных знаков он возвеличил настолько свое религиозное значение, что занял прочное место на самих видных местах архитектурных памятников на основном портале над основным входом в здании, а на куполах на их барабанах.

Ну что же, божественному божественное!

Эти исламские свастики – чоркалид символизирует четыре ключа к разгадке тайн мироздания, так как по убеждению тех времен вселенная состояла из четырех элементов – земли, воздуха, огня и воды.

Творческие находки мастеров Дворца саманидов удивляет каждого художника. Поразительно, когда видишь, как на панели из лучей малых свастик образуется, большие свастики и так продолжается как будто конца и края никогда не будет. Малые свастики живут в обрамлении, то есть в доме больших свастик. Не тут ли замаскировано мировоззрение мастеров декора или философское осмысление мироздания.

Свастика в архитектурном орнаменте Самарканда не живет обособленно, а находится в гармоничном связи со всем остальными орнаментами и всецело с геометрией здания. И ждет своего исследования.

На снимках: Панели интерьера Дворца саманидов (X век) и дила (сердцевина) бухарских дверей.




вторник, 4 января 2011 г.

Нақшҳои митроӣ хоси ҳама халқҳост?

Суратҳои салибу свастика ва ғайраҳо дар эҷодиёти ҳама халқҳои олам ҳастанд, таъкид кардааст яке аз машҳуртарин пажўҳишгарони нақшҳои бостонӣ Л.И.Ремпель дар китоби худ «Занҷири замонаҳо» (Тошканд, 1987, саҳ. 15).

Наметавон бо ин фикр рози нашуд. Аммо вақте ки ба нақшҳои девории ёдгориҳои меъмории таърихии масалан бигирем Самарқанд бо диққат менигаред, мебинед, ки теъдоди салиб, свастика ва дигар намодҳои митроӣ ба маротиб зиёдтаранд нисбат ба шаҳрҳои дигар.

Аммо донишмандони таърихи бостон ба ин ҷиҳати масъала ё эътибор надодаанд ва ё дар ҳалли ин муаммо сахт дармондаанд ва ба ин сабаб хомўширо пеш гирифтаанд.

Инак чанд акс аз иморат ва корҳои дастии Самарқанд.