суббота, 23 апреля 2011 г.

Адабиёти митроии тоҷик

Адабиёти митроии тоҷик асрҳои зиёд вуҷуд дошт, ки оиди он минбаъд иттилоъ хоҳам дод. Бигирем, ҳамин достонҳои айёрону ҷавомардонро, ё бигирем оинномаҳои ҳунармандонро, ки рисола номидаанд.

Сипас таъсири чунин афкор дар тасаввуф ҳанўз тадқиқ нагардидааст.

Аммо шиносоиро аз эҷоди даҳонии мардум оғоз кунем, беҳтар аст, чун маросими Бибӣ Сешанбе таҳ ба таҳ аз аносири митроӣ таркиб ёфтааст.

Мегўянд, ки шакли манзуми достони Бибӣ Сешанбе замоне вуҷуд доштааст ва аз байн рафта бошад ҳам шакли мансури он то ба имрўз расидааст, ки онро гўяндагони маросими Бибӣ Сешанбе дар шаҳру навоҳии марзи Суғд нақл мекунанд. Он ҷо-ҷо бо пораҳои назм музайян аст.

вторник, 19 апреля 2011 г.

Одамхудо Митро ё шоҳ Ҷамшед?

Подшоҳии шоҳони Эронзаминро агар аз «Шоҳнома»-и Фирдайсӣ пайгирӣ кунед, чунин хоҳед донист, ки «Подшоҳии Каюмарс – аввалин мулуки Аҷам сӣ сол буд».
Пижўҳандаи номаи бостон,
Ки аз паҳлавонон занад достон.
Чунин гуфт, к- «Оини тахту кулоҳ
Каюмарс оварду ў буд шоҳ.
Чу омад ба бурҷи Ҳамал офтоб,
Ҷаҳон гашт бо фару оину об.
Битобид з-он сон зи бурҷи Бара
Ки гетӣ ҷавон гашт аз ў яксара.
Каюмарс шуд бар ҷаҳон кадхудой
Нахустин ба кўҳ андарун сохт ҷой
Сари тахту бахташ баромад зи кўҳ,
Палангина нўшид худ бо гурўҳ.

вторник, 12 апреля 2011 г.

Оид ба маънои аслии ҳафтшин ва зери номи Ҷамшед ниҳон шудани одамхудо Митро

Дар ислом низ ба рўзадорӣ аҳамияти зиёде медиҳанд ва тибқи ақоиди уламои ислом беҳтарини ибодатҳост. Сухани мо ҳоло оиди ислом нест, чун мо бо ҳама сифатҳои неки рўзадории исломӣ шиносем ва ба он арҷ мегузорем, аммо оиди рўзадории ниёгонамон дар замонҳои хеле дури 5-6 ҳазор сол пеш хеле кам огоҳӣ дорем.

Ниёгони мо дар замони тоисломӣ, хусусан дар давраи оини митроӣ ба рўзадорӣ аҳамияти зиёде додаанд. Аз навиштаҳои Берунӣ дар «Осор-ул-боқия», ки маълумоти мухтасареро оиди рўзадории яке аз мазҳабҳои митроӣ овардааст, ки далели хеле зиёд будани рўзадории онон дар тўли сол аст. Ҳама гуна рўзадории митроиён фитри худро доштааст.

понедельник, 11 апреля 2011 г.

Ғусли митроии самарқандиён дар иди Наврўз

Пеш аз ҳама аз «Самария», ки қозизодаи самарқандӣ Абў Тоҳирхоҷа ибни Абў Саидхоҷа дар солҳои 1835-48 таълиф кардааст, пораеро мутоила мекунем. Абў Тоҳирхоҷа оиди наҳру чашмаҳои Самарқанд сухан ронда аз ҷумла оиди ҷўйе, ки дар атрофи он маросими Наврўзӣ баргузор мешуд, ин тавр навистааст:
«Ва чун Сияҳоб (Сиёб), ибтидои он аз ҷўшиши чашмаҳои бисёр аст, то мавзеи Конигил меояд ва аз он ҷо ду пора мешавад: як ҳисса ба Кўҳак (номи имрўзааш Чўпонато) ва як ҳиссаи дигар ду шох мешавад: ва як шохи он Оби Раҳмат аст, ки он ба боғҳои тарафи шимоли Самарқанд, ки «Мотуруд» ва «Боғи Баланд» ва «Боғи Майдон» мегўянд, сарф мешавад.
Ва гўянд, ки «Ҷўи Оби Раҳмат»-ро Амири муҳоҷир дар доманаи ҷанубии кўҳи Кўҳак канда ҷори сохта аст. Ва Амири муҳоҷир амире аст, ки Қутайба баъд аз фатҳи вилояти Самарқанд ҳоким намуда буд.
Нақл аст, ки дар ибтидои канда истодани ин ҷўй Ҳазрати Хизр алайҳис-салом ба Амири муҳоҷир дар сари ин ҷўй мулоқот кардаанд ва Ҳазрати Хизр алайҳис-салом аз Амири мазкур пурсиданд, ки «мотуриду?», яъне «чӣ ирода мекунӣ ту?». Амири муҳоҷир дар ҷавоб гуфт: «моуриду», яъне «обро ирода мекунам ман». Аз ин ҷиҳат аввали маконе, ки аз ин об сабз ва хуррам шуд, онро «Мотурид» ном ниҳоданд.
Ва баъзе ин ҳикоятро ба Ҳазрати Шайх Абу Мансури Мотуридӣ ва Ҳазрати Хизр алайҳис-салом нисбат мекунанд.
Ва одату расми қадими мардуми ин шаҳр аст, ки дар охири соли Аҷам, шаби душанбеи охири сол, бар лаби ин ҷўйи Оби Раҳмат ҷамъ мешаванд ва дар ин ҷўй ғуслу таҳорат мекунанд ва аз ин оби ҷўйи табаррук мегиранд.»

Солҳои панҷоҳуми асри гузашта аз баъзе пиронсол шунида будам, ки ҷавонмардони шаҳр чанд рўз пеш аз Наврўз дар соҳили Оби Раҳмат хаймаҳо зада Наврўзро дар ин ҷо истиқбол мекардаанд. Ва шарти асосии ин ид ғусл кардан ба оби ин рўдак будааст.

Ин аз русуми ягон дине нест ба ғайри дини митроӣ. Танҳо дар дини митроӣ расми пеш аз Наврўз ғусл кардан яке аз фароизи ин оин буд. Берунӣ дар «Осор-ул-боқия» (саҳ. 236 нашри сирилики Душанбе) ба маънои чунин ғуслро аз гуноҳҳо пок шудан ба амри Худованд медонад. Ва илова мекунад:
«Сабаби ин ки эрониён дар ин рўз ғусл мекунанд, ин аст, ки ин рўз ба Харузо, ки фариштаи об аст, тааллуқ дорад. Ва обро ба ин фаришта муносибате аст. Ва аз ин ҷост, ки мардум дар ин рўз ҳангоми сапедадам аз хоб бармехезанд ва бо оби корезу ҳавз худро мешўянд. Ва гоҳе низ оби ҷорӣ бар худ аз баҳри табаррук вп дафъи офат мерезанд.
Ва дар ин рўз мардум ба якдигар об мепошанд.»
Тибқи қавонини зардуштӣ дар наҳру кўл ғусл кардан манъ аст. Ба ин сабаб ибтидои чунин ғуслу обпошиҳои Наврўзӣ танҳо дар оини митроӣ буда метавонад.

Муаррихони оини масеҳӣ бар ин назаранд, ки чунин русумро масеҳият дар замонҳое, ки масеҳияту митроизм дар салтанати Рум паҳлуи ҳам қарор доштанд, аз митроиён қабул кардааст.

суббота, 9 апреля 2011 г.

Худои суғдиён кӣ буд?

Як хонандаи Герби шердор иброз дошт, ки агар худои суғдиён Аҳуро Маздо набошад, чӣ далелҳои дигаре ҳастанд, ки ин даъворо қувват медиҳанд.

Камина донишманди таърих нестам, вале аниқ медонам, ки дар байни садҳо адад деворнигораву ҳайкалчаву дигар зарфҳои суратдоре, ки археологҳо аз қабатҳои мадании тоисломии Суғд ёфтаанд, ягонто ҳам сурати Аҳуро Маздо нест.

Дар байни дастхатҳои бостонии суғдӣ ягон бор номи худои асосии зардуштиён зикр намешавад.

Бубинед, ки Бобоҷон Ғафуров дар китоби «Тоҷикон» (Душанбе, 1983 саҳ. 383) чӣ навистааст:
Тадқиқоти солҳои охири забоншиносон хеле маълумоти муфид дод. Дар никоҳхати Қалъаи Муғ қасаме зикр мешавад, ки ба номи Баг ва Митра ном худоҳо дода шудааст. Баг ин худи ҳамон худо аст, ки ҳанўз дар «Ригведа» дар катори Митра дучор мешавад ва худоест, ки мартабааш андак поёнтар аст. Ба ақидаи В.Б.Хеннинг, дар никоҳхати Қалъаи Муғ Баг баробари Митра ва, ҳатто аз Митра ҳам андак болотар меистад. Митра бошад, мисли Баг чун худое тасвир шудааст, ки мутасаддии муоҳида бошад. Ношири никоҳхат В.А.Лившиц ба ин даъво зид баромад ва ба ин кор асос ҳам дошт. Муқоисаву таҳлили ҳамаи матнҳои Қалъаи Муғ (ва дигар ҳуҷҷатҳои суғдӣ) В.А.Лившицро ба чунин хулоса водор кард, ки ин номи худои асосӣ, яъне номи Аҳуро Маздо мебошад, вале суғдиён одатан номи пурраи ин худоро (xωumzt’βγ – «Баг Аҳура Маздо») ба забон намеоварданд ва ба қалам намедоданд (ба ҳар ҳол навишти он ниҳоят кам вомехўрад).

Дар саҳифаи 381 бошад, Ғафуров оиди ғалабаи пурраи зардуштия дар Осиёи Миёна ба А.Беленицкий зид баромада мегўяд:
А.М.Беленицкий ба ақидаҳои худ ҳамон қоидаву қонунҳои зардуштияро асос кардааст, ки дар Эрони сосонӣ маъмул буд. Вале зардуштияи Осиёи Миёна ба зардуштияи Эрон айнан монанд нест. Бинобар ин дар ҳалли ин масъала бисьёр эҳтиёт шудан даркор. Ҳанўз В.В.Бартольд тахмин карда буд, ки ақоид ва русуми зардуштиёни Осиёи Миёна «аз ақоиди пайравони аслии Зардушт хеле фарқ мекунад». А.Ю.Якубовский навишта буд: «асоси ҳам зардуштияи Эрон ва ҳам дини суғдиёну бохтарҳову хоразмиён ким-чи хел эътиқоду ақоиду русуми ягона буд ва он эътиқод, аз як тараф, тасаввуроти дуалистонаро дар бораи муборизаи олами некӣ ва бадӣ, аз тарафи дигар, парастиши оташро дарбар мегирифт. Дар Эрон зардуштия ба дини давлатӣ табдил ёфт ва соҳиби ақоиди мустаҳкаму аниқ гардид ва ташкилоти мураккабу пешвою роҳбарони он ба миён омад, ки ба корҳои давлатӣ, алалхусус, дар ҷабҳаи идеология таъсири зўр доштанд. Дар Осиёи Миёна тақдири зардуштия дигар хел шуд – яъне ақоиди аниқу мустаҳкам ба вуҷуд наовард, ба дини давлатӣ табдил наёфт, зеро худи ин давлат ягона набуд ва пешвои роҳбарони он ҳам ба як ташкилоти тавонои мустаҳкам муттаҳид шуда натавонистанд. Зардуштия бо динҳои маҳаллӣ омехта шуд, ки онҳо, аз афти кор, ба парастиши оташ хеле мувофиқат доштанд. Барои ифодаи дини суғдие, ки ба ин давраҳо нисбат дошт, ҳатто истилоҳи махсус «маздоия» пешниҳод карда шуд».
Бояд дар назар дошт, ки дар оини митроӣ Митро худо нест, ба мисли Исои Масеҳ одамхудо ва паёмбар аст. Митро пайравони худро ба парастиши худои яккаву ягона, ки суғдиён Баг меномиданд, даъват мекард.

Дар никоҳхати Қалъаи Муғ зери номи Баг аз худои оини митроӣ сухан меравад. Аммо В.Лившиц пофишорӣ кардааст, ки зери ин ном Аҳуро Маздоро дар назар доштанд. Аммо ба тақвияти фикраш далел оварда натавонистааст.

Аммо дини зардуштия дар байни қисме аз суғдиён будааст, ки дар ин бора аз устодонҳои археологҳо пайдо карда ва маълумоти сафири Хитой Вэй-цзе, ки дар ибтидои асри VII ба Суғд омада буд, метавон огоҳӣ ёфт.

Бинобар мушкилоти сангини тадқиқи ин масъала Б.Ғафуров таъкид кардааст, ки дар маъхазҳои суғдӣ, хитоӣ, арабӣ ва тоҷикию форсӣ маълумот хаст, аммо муқоисаи онҳо кори хело душвор аст ва ба ин сабаб доир ба диндории суғдиён ягон асари мукаммал таълиф нашудааст.

Ба фикри камина худои қисми аъзами суғдиён худои яккаву ягонаи митроист, ки сурат надорад, ба мисли худоёни динҳои ҷаҳонии яктопарастӣ ва ба ин сабаб дар ягон ҷо тасвире надорад.

понедельник, 4 апреля 2011 г.

Боз як бор оиди мусулмонии ниёгони мо то ислом

Аз онҳое, ки бо мақолаи «Мусулмонии митроиён пеш аз пайдоиши ислом» шинос шуданд, яке изҳор кард, ки ба кеши митроӣ афзалият додаам.

Ҳеҷ имкони афзалият додан набуд, ҳарчанд ошиқи ин оини ниёгон бошӣ. Барои далелҳо ба асари Берунӣ «Осор-ул-боқия»-и чопи Душанбе муроҷиат кардам ва ҳар чизе ки гирифтаам аз ин китоб аст.

Берунӣ бошад дар навиштани иду рўзаҳои мазҳаби собиён аз маълумоти касе истифода кардааст, ки аз мазҳабҳои митроӣ ба яке ҳам тааллуқ надорад. Яъне маълумотро ба Берунӣ касе додааст, ки ба дини ғайримитроӣ мансуб аст ва фариштаҳои митроиёнро рўирост ҷин ва шайтон мегўяд. Берунӣ ҳанчун олим пай бурдааст, ки беҳтар аст аз забони яке аз собиён маълумот бигирад. Ва ваъда додааст, ки баъди бо яке аз собиён дучор шуда сўҳбат кадан ба маълумоти дар китоб овардааш ислоҳот ворид хоҳад кард. Мутаассифона ба Берунӣ дигар чунин имконият пеш наомадааст ва мо танҳо маълумоти нокофиро соҳибем, ки душмани дини мироӣ додааст. Эҳтимол шахсест, ки дар ҳамсоягӣ бо онон зистааст. Чунин шахс метавонад бисёре аз русуми неки митроиёнро дар ҳангоми нақл кардан фаромўш кунад ва ё қасдан фурў гузорад.

Аммо он чизи нокифояе, ки гуфтааст, оини митроиро дар мисоли яке аз мазҳабҳои он хеле ҷаззоб ҷилва медиҳад. Лозим аст донистани он русумҳои бостонӣ барои имрўзиён, ки ақалан бидонем Наврўз дар оғоз чӣ амалҳои некро густариш дода буд.

Агар фасли «Идҳои маҷусиёни қадим ва иду рўзаҳои собиён»-ро бихонед, ба ин хулоса хоҳед омад, ки онон пеш аз Наврўз як моҳ рўза медоштаанд. Ва бахши аъзами ин рўза аз гўшт нахўрдан иборат будааст. Рўзаи онон бе фитр нест ва ҳатман рўзаи ин фитр ба Наврўз рост хоҳад омад.

Сари ҳар сатри Берунӣ фикр бояд кард ва ин кори ҳар як дилетант не, балки донишмандони торих бояд бошад.

Он гоҳ мо хоҳем дарёфт, ки Наврўз оғози накўкориҳои бузурге будааст.

Оё имрўз мо метавонем пеш аз Наврўз як моҳи тамом гўшт нахўрем ва фитри онро ба онҳое диҳем, ки мўҳтоҷанд?

Не, мо метавонем бигўем, ки он шахси ғайримитроии ба Берунӣ маълумотдода муболиға кардааст ва мо ҳаргиз чунин амали некро анҷом нахоҳем дод.

Барои баҳои илмӣ додан ба ин ё он дини аз байн рафта маҷбур ҳастем, ки муқоиса кунем ақалан бо оини зардуштия.

Пиндори нек, гуфтори нек, кирдори нек фикрест олӣ, аммо шиормонанд. Метавон ҳар замон гуфт, дар сари сина овехт, аммо иҷро накард.

Аммо системаи рўзадорию фитри митроӣ механизми доимоамалкунандаи накўкорӣ буд. Шиор набуд.

Баъд бояд тибқи мантиқ мебуд, агар тахмин мекардем, ки он одами аз рўзадорию идҳои собиён маълумотдода бо вуҷуди ҳофизаи хуб доштан камаш чаҳоряки маросимҳои собиёнро фаромўш карданаш табиист.

Ба даъвои ин душмани оини митроӣ бо назари танқидӣ бояд нигарист.

Масалан ў гуфтааст, ки собиён хатна намекунанд. Оре, агар хатна мекарданд, ориёӣ намебуданд, чун қавмҳои ориёӣ дар кишварҳои иқлимаш сард шакл гирифтаанд ва дар обу ҳавои сард бактерия зиёд нест ва эҳтиёҷ ба хатна крдан нест.

Сипас гуфтааст: бисёр корҳои онон мисли мусулмонон аст. Сухан аз оине меравад, ки шаш ҳазор сол пеш пайдо шудааст. Яъне дар ҳамон замон ин пешрафт буд. Мурдаро ба замин гўр мекардаанд, то ки бемориҳои сироятӣ аз он ба атроф паҳн
нагардад.

Рўзадории митроиёнро низ донишмандона бояд баррасӣ ва таҳлил кард. Як моҳ пеш аз Наврўз гўшт нахўрдан организмро суст кардан нест. Чун хўрдани тухми мурғу шир манъ нагардидааст ва организм аз камбуди сафеда зарар намебинад. Митроиён омўзиши илми тиб ва дорусозиро рукни муҳими оини хеш меҳисобиданд, яъне бисёр корҳои онон аз ҷумла рўзадорӣ мустаҳкам кардани иморати бадан аст, на заиф гардонидани он. Барои онҳо ин хеле муҳим буд чун ҳар моҳ чанд хели рўзадорӣ доштаанд.

Агар чарб нахўрдани ононро низ (баъзеи ин рўздориҳо як-ду ҳафта аст) ба назар гирем, пас аз нигоҳи табибони муосир холестеринро дар таркиби хуни худ кам намуда умрро дароз мекардаанд.

Он чӣ камина менависад, публисистикаи як ҳаводори торихи ниёгон аст. Сухани асосиро дар пажўҳишҳои худ бояд донишмандон бигўянд. Вазифаи рўзноманигор тадқиқи илмӣ нест, масъала гузоштан аст.

Инак суоли аввал ба донишмандони торих: агар пеш аз ислом дар кишвари мо танҳо оини зардуштӣ бошад, чаро аз қабатҳои мадании асрҳои VII-IX-и мелодӣ ҳайкалчаҳои Митроро пайдо кардаанд ва чаро дар асри XI дар Саманқанд ҷамоати собиён вуҷуд доштааст?

Дар китоби «Таърихи Самарқанд» (Тошканд, 1969, саҳ 126) навиштаанд, ки худое, ки суғдиёни води Зарафшон дар асрҳои V-VII мепарастиданд, Дес ном доштааст ва барои ў ҳар рўз панҷ шутуру даҳ аспу сад гўсфандро қурбон мекадаанд.

Торихнависони мо бояд равшан муайян кунанд, ки ин Дес кадом худост. Зардуштия чунин худоро намешиносад.

Дар сурат: ҳайкалчаи митроии аз Самарқанд пайдогардида (замони Кушониён). Ба салиби дасташ эътибор диҳед. Акс аз китоби «История Самарканда».

суббота, 2 апреля 2011 г.

Мусулмонии митроиён пеш аз пайдоиши ислом

Оиди Наврўз фикри бисёре гуфтанду боз хоҳанд гуфт. Иди баҳор гуфтанд, иди кишоварзон гуфтанд ва ҳатто ба замони зардуштӣ бурда часпонданд, дар сурате ки дар Авесто оиди Наврўз ягон гимн нест.

Барои он ки роҳбарони шўравӣ манъ накунанд, гуфтанд, ки ба дин ҳеҷ алоқае надорад.

Бо ҳамин суханҳо фари илоҳиро аз сари Наврўз бардоштанд ва касе маҷоле надошт, ки дафтари торихро амиқтар назар кунад, ки Наврўз дар оғоз мисли ҳама идҳои бостонӣ чи мазмуну мўҳтавои аҳуроӣ дошт.

Ҳоло низ метарсанд, ки агар ин суханҳоро бинависанд мабодо зиддияте байни Наврўз ва ислом пайдо шавад. Ва сарфи назар мекунанд, ки дар ҳазору чорсад сол пайдо нашуду магар зиддият ба чӣ сабаб имрўз пайдо мешудааст.

Бо ислом зиддият накардани Наврўз як сабаби дигар низ дорад. Бисёр корҳои савобе, ки дар Наврўз дар арафа ва давоми он карда мешаванд, аз корҳои хайри мусулмонӣ маҳсуб мегарданд.

Эҳтимол чунин ҷиҳатҳои монанди динҳои миитроиву исломро Берунӣ зиёд дидааст, ки мегўяд: бисёр корҳои онон мисли мусулмонон аст.


Берунӣ дар замони худ оид ба оини митроӣ маълумотӣ кофӣ ба даст оварда наметавонист. Аммо пораҳое аз мазҳабҳои ин оин дар Ироқ будаанд, ки аз рўи гуфтаи Берунӣ ононро аз эронзамин Бухтаннаср ба Бобул оварда буд. Ба фикри ў кеши собиён бо маҷусияту яҳудият омехта аст. Берунӣ дини яҳудиро қадимтарин мешуморад. Ба фикри камина ин динҳо дар марзҳои аз ҳамдигар бисёр дур дар як давра пайдо шудаанд.

Номҳои мазҳабҳои ироқии митроӣ чунин будааст: ҳунафо, васания ва ҳаррониён. Ба кавли Берунӣ ҳаррониён бозмондагони шохаи румии оини митроиянд.

Берунӣ аз маълумоти дар китоби худ овардаи ситорашиноси асри IX-и тоҷик Муҳаммад бинни Абдулазизи Ҳошимӣ истифода бурдааст. Ин ситорашинос дар асари худ «Зичи комил» миқдоре аз идҳои собиёнро зикр карда будааст.

Теъдоди ин идҳо он қадар зиёданд, ки дар даъвои баъзе олимон оиди нишотовар будани тамаддуни ниёгони мо муболиғае нест. Оре нишот инсонро рўҳбаланд мекунад, ба ў болу пар мебахшад, ба корҳои савоби бештаре ҷалб мекунад, чун теъдоди на чандон ками ин идҳо иди фитр будааст. Баъзе моҳҳо гушт намехўрдаанд ва баъзе моҳҳо чарб, яъне равғани ҳайвонот. Яъне рўзадории якранг не, рўзадории гуногун. Баъд он чи аз ин рўзадорӣ зиёд карданд, дар Иди Фитр хайр мекардаанд.

Яъне дар оини митроӣ хайру саховат кардан ба маротиб зиёдтар будааст, нисбат ба баъзе динҳои ҷоҳонӣ, ки имрўз ҳастанд.

Берунӣ ибораи «ифтори занон»-ро ба кор бурдааст, ки даъвои баъзе олимонро оиди дар дини митроӣ аз маъракаҳо барканор будани занон ботил месозад. Терракотҳои бостоншиносон аз вайронаҳои шаҳрҳои бостонии Осиёи Марказӣ пайдо намуда гувоҳӣ медиҳанд, ки дар он замонҳо парастиши Аноҳито вуҷуд дошт, ки модари одамхудо Митро маҳсуб мегардид.

Яъне ҷое, ки чунин гиромидошт вуҷуд дорад, мақоми зан на чандон паст аст, чунон ки баъзеҳо тасаввур мекунанд.

Берунӣ оташпарасту офтобпарасту ситорапарастии митроиёнро рад мекунад. Нурҳоро таъзим мекунанд, навиштааст ў. Таъзим ба маънои бузург шумурдану гиромӣ доштан аст.

Митроиён танҳо ба худои яккаву ягона саҷда мекардаанд. Азбаски аз намози онон танҳо се намоз дар бахши рўзонаи шабонарўз аст, наметавон ба ў бовар накард.

Дар тасаввури онон худо мавҷуди диданашаванда аст ва дар ҳама ҷо ҳузур дорад. Ба ин сабаб як тоифа ба сўи ҷануб ва тоифаи дигар ба сўи шимол саҷда мекардаанд.

Офтобпарасту оташпараст мебуданд, чунин намекарданд. Агар ба таҳорату намозу рўзаи онон эътибор диҳед, хулоса хоҳед кард, ки ниёгони тоҷик дар он замонҳои хеле қадим баъзе русумҳои мусулмониро доштаанд. Ва агар мусулмониро асосан аз теъдоди зиёди корҳои савоб иборат бидонед, пас онҳо мусулмонтар аз мусулмонони муосиранд.

Ва собиёнро ихтисоршудаи калимаи савобиён бояд хонд.

Баъд пажуҳишгарон хоҳанд муқоиса кард: митроиён ба худо наздиктар буданд ё масеҳиву мусулмонони муосир. Шакке нест, ки дар ин боб низ онҳо пирўз шаванд.

Ҷурми бузурги оини митроӣ он буд, ки китоб надошт!

Чунин китоб Қръон гардид, ки гўё чун нигини мувофиқ ба нигиндони тоҷи тафаккури ниёгони мо ҷой гирифт.

Ва муболиға накардаам, вақте ки аз ин пеш нависта будам: оини митроӣ барои вуруди ислом ба зарзаминҳои мо заминро хеле ҳамвор кардааст.

Ҳар як ҳамватани аз таърих каме огоҳи мо медонад, ки «Пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек» тоҷи мафкураи инсонпарваронаи зардуштӣ ё авестоист, ки наметавонад аз он беҳтаре эҷод шавад.

Намедонам ин шиор ба зардуштия аз оини митроӣ интиқол ёфтааст ё танҳо хоси зардуштия будааст. Аммо шиносоӣ бо бозмондаҳои оини митроӣ, ки Берунӣ зикр мекунад, ба сари ин фикр меорад, ки митроиён бо эҷоди низоми рўзадориву фитрҳо дар давоми моҳҳои сол системи ё худ механизми доимо амалкунандаи накўкориро ба вуҷуд овардаанд. Ва бо ин накўкориро мазмуни асосии ҳаёти митроӣ намудаанд.